Văn sách thi Đình trong giáo dục khoa cử Thăng Long – Hà Nội
Thi Đình là một kỳ thi đặc biệt, kỳ thi cao nhất của khoa thi Tiến sĩ do Hoàng đế trực tiếp chỉ đạo từ việc ra đề thi cho đến chấm bài và xét đỗ. Bài thi chỉ làm tròn trong một ngày với khoảng 3.000 chữ. Những vấn đề được lựa chọn thường là những vấn đề quốc gia đại sự, hoàng đế đưa ra nhằm tìm được kế sách hay, do đó nó không phải là bài thi thông thường chỉ có tính chất kiểm tra kiến thức mà là bài thi để chọn người tài, giao việc lớn. Chính vì vậy, văn sách thi Đình là một dạng bài văn được chọn để đưa vào hội điển quốc gia với ý nghĩa nêu chuẩn mực cho các thế hệ sĩ tử. Các sĩ tử phải chăm chỉ rèn luyện, rùi mài kinh sử. Các bài thi đó là những bài văn thể hiện một cách cao nhất, tiêu biểu nhất cho trình độ học vấn của người thi từ kinh điển, sử sách và những hiểu biết từ thực tế đời sống. Do tính chất quan trọng đó của kỳ thi nên những bài văn sách thi Đình phải đạt tới đỉnh cao vời vợi về ngữ văn. Chính vì lẽ đó PGS.TS. Nguyễn Văn Thịnh và nhóm biên soạn đã rất dày công, cẩn thận, tỷ mỷ để dịch và chú giải các áng văn kỳ vĩ của các sĩ tử ngày xưa. Đặc biệt là phải rất cẩn trọng trong việc dịch đúng nghĩa, chuyển tải hết ý của các bậc cao nhân xưa là điều không dễ dàng khi mà các văn bản lưu lại được chủ yếu bằng chữ Hán cổ. Tuy nhiên, với kinh nghiệm lâu năm trong nghiên cứu khoa học, cùng tinh thần làm việc trách nhiệm, cẩn thận, PGS.TS. Nguyễn Văn Thịnh cùng nhóm biên soạn đã thật sự thành công khi biên soạn cuốn sách này.

Cuốn “Văn sách thi Đình Thăng Long – Hà Nội”
Cuốn sách gồm 24 bài văn sách thi Đình của các sĩ tử Thăng Long – Hà Nội trong 7 khoa thi từ thời Lê Sơ đến triều Nguyễn. Trong đó triều Lê Sơ có 2 bài, thời Mạc có 1 bài, Lê Trung hưng có 3 bài và nhiều nhất là triều Nguyễn có 18 bài. Đây là 24 bài trong số 100 bài văn sách thi Đình quốc gia còn lại của giáo dục khoa cử Việt Nam. Đây là một trong những tư liệu quý giá cho sự tìm hiểu con đường học vấn, hoan lộ của những trí thức sinh ra trên mảnh đất ngàn năm văn hiến này.
Văn sách thi Đình thuộc thể văn nghị luận, viết trên tinh thần “dĩ thánh hiền lập ngôn” cho nên từ nội dung, cấu trúc đến ngữ khí đều có hơi hướng của người thánh hiền, do đó việc dịch và chuyển tải được nội dung và những ý đồ tư tưởng khuất sau bề mặt ngôn từ là việc vô cùng khó khăn. Vì lẽ đó nhóm biên soạn đã cố gắng cao nhất để giúp người đọc thưởng thức một cách trọn vẹn hơn thể loại văn chương tiêu biểu này cũng như thưởng thức phần nào văn hóa của người xưa. Qua 24 bài văn sách thi Đình bạn đọc phần nào hiểu được nội dung và bút pháp của các bài văn sách thi Đình Thăng Long – Hà Nội. Nội dung bao trùm các văn sách thi Đình luôn là học vấn chính trị. Đây được coi là vấn đề trung tâm và mang tầm vóc lý luận trong các triều đại phong kiến nước ta. Một trong những vấn đề đó là trị đạo, đây được coi là nội dung lớn trong nhiều văn sách thi Đình. Nếu văn sách thi Đình là một sự khảo thí về kế sách, nhà vua mang các vấn đề quốc kế dân sinh ra hỏi sĩ tử, sĩ tử phải tự nhiệm tâm thế của một người ra làm quan giúp nước phò vua trong tương lai để trình bày các đối sách thì hơn hết, trị đạo – vấn đề phương châm đường lối trị quốc nhu thế nào lại là nội dung hàng đầu và bao trùm lên tất cả trong các bài văn sách. Bên cạnh đó là những vấn đề về kiến lập thiết chế, chế độ. Đây là vấn đề trực tiếp, cụ thể của việc thực hành chính trị mà cụ thể là vấn đề dùng người, nội dung giáo dục và giáo hóa, quan chế, việc binh bị… Tuy đây không phải là tất cả nội dung được đề cập đến trong các bài văn sách. Song qua việc sơ khảo về nội dung văn sách thi Đình chúng ta có thể nhận thức bước đầu về một số điểm trọng yếu trong học vấn chính trị thời trước. Từ đó bạn đọc có thể nhìn thấy quan niệm, cách nghĩ của nhà cầm quyền và sĩ phu đối với vấn đề chính sự đương thời.
Hà Nội là thủ đô của cả nước, là trung tâm của nhiều phương diện từ chính trị, kinh tế đến văn hóa, giáo dục, học tập và khoa cử… thật sự tạo nên một vùng “địa linh nhân kiệt”, cũng là nơi thu hút và hội tụ nhân tài. Tên tuổi của những con người ấy không chỉ là niềm tự hào của Hà Nội mà còn là của quốc gia và có thể vươn ra ngoài thế giới đem đến cho bạn bè vẻ đẹp văn chương, văn hóa của Thăng Long ngàn năm văn hiến.
Hoàng Minh
Nhà xuất bản Hà Nội