Nguồn tư liệu quý giá về cuộc chiến tranh Thanh - Tây Sơn qua “Khâm định An Nam kỷ lược”
Đề cương đề tài được đánh giá cao về ý nghĩa, tính cần thiết cũng như tính logic, khoa học. Hội đồng thẩm định, nghiệm thu thể hiện sự tin tưởng vào tính khả thi, chất lượng của công trình. Sau đây là một số ý kiến đóng góp nhằm hoàn thiện đề cương:
* PGS.TS. Đào Tố Uyênđánh giá cao ýnghĩa khoa học và thực tiễn của công trình. Theo nhà nghiên cứu này quan hệ Việt Nam - Trung Quốc dưới triều đại nhà Thanh có nhiều vấn đề cần nghiên cứu. Đặc biệt triều đại Tây Sơn - một triều đại ra đời sau phong trào nông dân Tây Sơn với chiến công hiển hách đánh bại quân Thanh năm 1789. Những tư liệu còn lại để nhìn nhận và đánh giá về triều đại Tây Sơn không nhiều vì vậy công trình ra đời sẽ là nguồn tư liệu quý giá để bổ sung cho chúng ta nghiên cứu về triều đại Tây Sơn. Công trình sẽ góp cho các nhà nghiên cứu, giảng dạy và học tập hiểu thêm về cả mối quan hệ Trung Quốc và Việt Nam giai đoạn đầu thời Nguyễn (đầu thế kỷ XIX). Đó là cơ sở để hiểu được quan hệ hai nước ở giai đoạn sau.
Về kết cấu của công trình, theo PGS.TS. Đào Tố Uyên là hợp lý, phần giới thiệu văn bản cũng như giá trị của bộ sách là cần thiết, có giá trị khoa học và độ tin cậy. Ngoài ra, việc đưa nguyên bản chữ Hán vào bộ sách để người đọc có thể đối chiếu và tìm hiểu. Theo thuyết minh của chủ đề tài thì đây sẽ là một công trình có những đóng góp và giá trị khoa học tốt để chúng ta nhìn nhận, đánh giá một cách khách quan và khoa học về thời kỳ Tây Sơn mà Quang Trung làm vua - một thời kỳ còn thiếu nhiều tư liệu đối với các nhà nghiên cứu Việt Nam.
Về nguyên tắc phiên dịch: Chủ trì đề tài đã thuyết minh những nguyên tắc phiên dịch của nhóm tác giả - đó là những nguyên tắc cần thiết của công tác phiên dịch, đặc biệt từ chữ Hán sang tiếng Việt - một ngôn ngữ không dễ dàng khi chuyển sang tiếng Việt.
Nhìn chung đề cương cuốn sách đã phản ánh tương đối đầy đủ yêu cầu, mục tiêu, nội dung cũng như phương pháp phiên dịch và sử dụng tư liệu. Công trình ra đời sẽ có giá trị khoa học và ý nghĩa thực tiễn tốt không chỉ trong khoa học lịch sử mà cả các ngành liên quan.
* Theo nhận định củaPGS.TS. Nguyễn Công Việt, Khâm định An Nam kỷ lược là bộ sách lớn gồm 30 quyển chủ yếu là các văn bản hành chính như Chỉ, Dụ, Sắc chế, Sớ, Tấu tập… từ triều đình nhà Thanh Trung Quốc tới các tỉnh vùng Lưỡng Quảng, Quý Châu, Vân Nam và ngược lại từ những địa phương đó về Kinh. Đồng thời là những văn kiện bang giao với An Nam thời Thanh - Càn Long. Ta sẽ thấy mô hình này gần giống như tài liệu Châu bản triều Nguyễn được gọi là Văn thư nội và Văn thư ngoại. Khâm định An Nam kỷ lược với tổng cộng 378 văn kiện được coi là mảng sử liệu quan trọng bởi nội dung bao quát nhiều mặt đặc biệt là những vấn đề liên quan giữa Trung Quốc và Việt Nam từ thời Tây Sơn đến nhà Nguyễn sau này. Do đó Dự án Dịch và giới thiệu sách Khâm định An Nam kỷ lược là công việc có ý nghĩa văn hóa và cần thiết. Qua đề cương sơ lược nhà nghiên cứu này đánh giá các tác giả thực hiện dự án có trình độ chuyên môn, kinh nghiệm trong việc dịch và xuất bản về tài liệu lịch sử
Bên cạnh đó ông cũng đề xuất một vài ý kiến trao đổi cùng tập thể biên soạn:
Tác phẩm dịch thường có hai phần là phần Giới thiệu và phần Dịch chú. Phần Giới thiệu văn bản là phần được các nhà nghiên cứu và độc giả chú ý trước tiên và đây là tiêu chí cần thiết. Khâm định An Nam kỷ lược cần được làm kỹ theo phương pháp văn bản học và phương pháp luận sử học trong nghiên cứu dịch thuật tài liệu lịch sử. Nếu như bộ sách được coi là độc bản không có dị bản đối chiếu thì cũng cần nói rõ hơn về xuất xứ, về lịch sử hình thành và các tài liệu liên quan.
Đối với những tài liệu liên quan ngoài các sách mà tác giả đã nêu như Đại nam quốc thư tập, Tây Sơn bang giao tập, Lịch triều tạp kỷ… Nên chăng cũng cần giới thiệu qua một vài tác phẩm khác có cùng tên gọi mặc dù có nội dung khác như sách An Nam kỷ lược hoặc sách có nội dung bang giao hai nước Trung - Việt ở vào giai đoạn sớm như An Nam chí lược.
An Nam kỷ lược (còn gọi là An Nam ký lược) song có nội dung khác là những ghi chép về địa chí của Đại Nam thời Nguyễn (trong đó có cả chế độ quan chức).
Một tài liệu khác là An Nam chí lược do Lê Trắc soạn và viết tựa năm Nguyên Thống thứ nhất (1333). Đến cuối thời Thanh được nhiều học giả Trung Quốc biên tập và Lạc Thiện đường (Thượng Hải) ấn hành nhiều tập. Nội dung là tư liệu lịch sử Việt nam từ thời Trần về trước trong đó có văn kiện quan hệ giữa nhà Trần và nhà Nguyên.
Ngoài ra phần dịch cố gắng dịch sát nghĩa trung thành với nguyên tác; phần chú thích cố gắng làm kỹ để tăng giá trị cho bản dịch.
* PGS.TS. Nguyễn Kim Sơn nhận định kỷ lược, hay chí lược là một loại tập hợp tư liệu dạng hồ sơ vắn tắt về một loại vấn đề, hoặc hệ thống vấn đề, là một tiểu loại của các văn bản Hán văn thời kỳ cổ trung đại. Thường kỷ lược thuộc vạn phi của sử, tập hợp tư liệu lịch sử. Bộ sách "Khâm định An Nam kỷ lược" là bộ sách nổi tiếng, là bộ tư liệu sử có giá trị nhiều mặt từng được giới nghiên cứu biết đến và nhiều người đã từng khai thác nó phục vụ cho các công trình nghiên cứu của mình. Tuy nhiên, trong điều kiện khai thác tư liệu khó khăn trước đây, bộ tư liệu này chưa được giới nghiên cứu trong nước biết tới và khai thác rộng rãi. Việc ông Nguyễn Bá Dũng làm kết hoạch sưu tầm,dịch thuật và giới thiệu là việc làm rất quý và hứa hẹn nhiều giá trị học thuật. Các thông tin giới thiệu về nội dung và cấu trúc của văn bản một cách khá cụ thể, dễ theo dõi. Việc lập bảng biểu 378 văn bản với 823 tờ chứng tỏ nhóm làm sách đã tìm hiểu sâu và nắm chắc văn bản. Việc nhóm làm sách nêu các giá trị văn bản, những hạn chế của văn bản, định hướng khai thác văn bản “Khâm định An Nam kỷ lược” đã nên trong đề cương cho thấy cách làm cẩn thận của nhóm.
Đánh giá về cấu trúc nội dung: Gồm phần nghiên cứu, bản dịch, bản chữ Hán, một số biên khải ngắn liên quan tới nội dung, tài liệu tham khảo, index... với tổng cộng trên 1100 trang theo PGS.TS. Nguyễn Kim Sơn là hợp lý cho một tập sách. Tuy nhiên, theo ông các tác giả không nói rõ đây là tuyển dịch và giới thiệu hay dịch toàn bộ “Khâm định An Nam kỷ lược”. Điều này cần nói rõ ràng trong đề cương. Phần chữ Hán cần cân nhắc việc dồn 4 trang bản gốc vào 1 trang bản in, như vậy văn bản rất nhỏ, rất khó nhìn.
Trong cách thức làm sách, ông đề nghị nhóm tác giả nên tăng cường các chú thích của dịch giả để tiện theo dõi và tăng giá trị khoa học và giá trị tham khảo của bộ sách có tính phức tạp này. Việc tổ chức biên khảo thêm một số nội dung là mang tính phụ lục, không quan trọng bằng việc tăng cường các chú thích, thậm chí là chú thích có tính chất đánh giá bình luận, đối chiếu.
Quy cách trình bày bản dịch mà nhóm dịch giả đưa ra theo đánh giá của nhà nghiên cứu này là hợp lý.
Đánh giá về tính khả thi của đề án, PGS.TS. Nguyễn Kim Sơn cho rằng nhóm công tác đã từng có kinh nghiệm làm các bộ sách tương tự và đã xuất bản chứng tỏ năng lực giải quyết công việc tốt. Đề án có tính khả thi, điều đó được thể hiện trong việc các tác giả đã nắm chắc và tìm hiểu sâu nội dung.
Đánh giá chung PGS.TS. Nguyễn Kim Sơn khẳng định đề án có giá trị khoa học nhiều mặt, rất cần cho việc nghiên cứu Việt Nam học nói riêng và các lĩnh vực học thuật khác nói chung.
* PGS.TS. Tạ Ngọc Liễn đánh giá bản đề cương chi tiết này đã nêu được những nội dung chính yếu của đề tài dịch thuật bộ Khâm định An Nam kỷ lược:
Giới thiệu một cách vắn tắt giá trị nội dung và giá trị sử liệu quý, hiếm của ngót 400 văn kiện chiếu, biểu, tấu thư… được bảo lưu trong bộ Khâm định An Nam kỷ lược, với nội dung phong phú, phản ánh khá rõ mối quan hệ giữa nhà Thanh và Việt Nam trên các mặt chính trị, quân sự, ngoại giao thời Càn Long và Quang Trung (1788-1791), cũng như sự cần thiết dịch thuật ra Việt ngữ bộ An Nam kỷ lược để cung cấp bổ sung một nguồn tư liệu mới mẻ cho công việc tìm hiểu, nghiên cứu lịch sử triều Quang Trung đặt trong mối quan hệ Việt - Thanh, tuy chưa đầy 3 năm song lại có ý nghĩa lịch sử rất to lớn, quan trọng.
Giới thiệu về mặt văn bản học sách Khâm định An Nam kỷ lược, như nguồn gốc sách, năm biên soạn (1791), cấu tạo nội dung số quyển, số tờ, số chữ, số văn kiện… Đồng thời bản Đề cương chi tiết cũng nêu lên đặc điểm ưu và nhược của sách Khâm định An Nam kỷ lược, gợi ý rất đúng cần đối chiếu, so sánh giữa Khâm định An Nam kỷ lược với Cao Tông thực lục (trong Đại Thanh thực lục)… và tài liệu lịch sử Việt Nam thời Tây Sơn như Bang giao hảo thoại, Bang giao lục của Ngô Thì Nhậm, Dụ Am văn tập của Phan Huy Ích, Đại Việt quốc thư…
Tác giả bản Đề cương đưa ra kết cấu nội dung bản dịch thuật Khâm định An Nam kỷ lược, trong đó có những nội dung không thể không có, như bài nghiên cứu giới thiệu bộ sách, in nguyên bản chữ Hán, chú giải, sách dẫn, các nguyên tắc phiên dịch…
PGS.TS. Tạ Ngọc Liễn cũng đưa ra một vài góp ý như:
Theo ông đây là một công trình dịch thuật sách sử của Trung Quốc, từ chữ Hán cổ (văn ngôn) ra Việt ngữ, sẽ xuất bản tại Hà Nội, vì thế nên làm theo mẫu sách quen thuộc lâu này đối với loại hình này, thí dụ bản dịch bộ Khâm định Việt sử thông giám cương mục, hay Đại Nam thực lục, do Viện Sử học dịch và công bố.
Cụ thể, cấu tạo công trình dịch thuật này sẽ có các phần sau:
- Bài giới thiệu khái quát về nguồn gốc, về vấn đề văn bản học sách Khâm định An Nam kỷ lược, những giá trị sử liệu trong Khâm định An Nam kỷ lược.
- Những quy cách dịch, chú sách Khâm định An Nam kỷ lược.
(Về dịch nghĩa: dịch đúng, bảo đảm độ tin cậy cao
Về chú thích: Nhân danh, địa danh, sự kiện, chức quan, các thuật ngữ… Thí dụ: Những tên người của triều Thanh, từ Càn Long đến Tôn Sĩ Nghị, Phúc Khang An, Tôn Vĩnh Thanh… nên chú thích ngắn gọn tiểu sử.
Vấn đề địa danh cũng khá phức tạp. Cần đối chiếu, xác định địa danh xưa tương ứng với địa danh hiện tại…).
- Vấn đề đối chiếu lịch âm và lịch dương: nếu là năm âm lịch thì mở ngoặc chú thích dương lịch.
- Sách dẫn rất cần (tên người, ví dụ: Càn Long, ở những trang nào có nói tới Càn Long…).
- Chữ viết tắt.
- Nguyên văn chữ Hán: Để tiện việc in ấn, phần nguyên văn chữ Hán để cuối sách (in như Minh thực lục, Thanh thực lục).
Ở trang 1, tác giả viết: “Kỷ lược là dạng tài liệu tham mưu của triều đình dành riêng cho Hoàng đế và đại thần trong quân cơ xứ…”. PGS.TS. Tạ Ngọc Liễn cho rằng cần xem xét lại vì Kỷ lược chỉ có nghĩa là ghi chép một cách tổng yếu hoặc sơ lược, chứ không phải là tài liệu tham mưu của triều đình… Khâm định mới là sách do nhà vua trực tiếp đọc, phê duyệt.
* Theo PGS.TS. Trần Thị Vinh,Khâm định An Nam kỷ lược là bộ tài liệu quý hiếm gồm những chiếu biểu, tấu thư, hịch văn... trao đổi qua lại từ triều đình nhà Thanh với các địa phương của Trung Quốc kề cận Việt Nam, trong đó có cả những thư từ giao thiệp giữa nhà Thanh với nước ta thời Tây Sơn giai đoạn 1788 đến 1791 thông qua những nội dung quan trọng như: Sự can thiệp của nhà Thanh vào nội tình nước ta, Quá trình tái lập quan hệ bang giao giữa nhà Thanh với nhà Tây Sơn và Phái đoàn sứ bộ của Việt Nam sang dự lễ mừng thọ 80 tuổi vua Cao Tông nhà Thanh... Tư liệu quý hiếm độc bản này chắc chắn những nhà nghiên cứu Việt Nam chưa có điều kiện tiếp cận. Vì vậy, việc xây dựng dự án dịch thuật và giới thiệu bộ sách “Khâm định An Nam kỷ lược” của ông Nguyễn Bá Dũng là rất cần thiết. Sau khi bộ sách được dịch và ấn hành chắc chắn sẽ giúp ích rất nhiều cho các nhà nghiên cứu Việt Nam sử dụng khi nghiên cứu về lịch sử thời kỳ Tây Sơn mà trước tới nay mới chỉ biết chứ chưa có điều kiện sử dụng trực tiếp.
Nhà nghiên cứu sử học này cho rằng nội dung công việc sẽ triển khai được vạch ra trong đề cương chi tiết, gồm 6 hạng mục công việc như vậy là phù hợp. Trước khi đi vào phần nội dung thì nên có một bài nghiên cứu về bộ sách là rất cần thiết. Bản dịch có kèm theo bản nguyên tác chữ Hán cũng rất cần thiết, giúp độc giả có thể đối chiếu khi sử dụng. Hoặc một số biên khảo liên quan trực tiếp đến Tổ chức hành chính và Quân sự thời nhà Thanh cũng rất hay và hữu ích cho người nghiên cứu. Nguyên tắc dịch thuật đề ra trong đề cương phù hợp và mang tính khoa học. Đội ngũ thực hiện dịch thuật là ông Nguyễn Duy Chính, người có nhiều nghiên cứu về Tây Sơn, lại có khả năng về ngôn ngữ sẽ đem lại hiệu quả cao và khả năng thực thi lớn. Đội ngũ biên tập cũng đều là những chuyên gia có trình độ.
PGS.TS. Trần Thị Vinh khẳng định Khâm định An Nam kỷ lược là bộ tài liệu quý hiếm, cần được dịch thuật và xuất bản sớm để làm tài liệu nghiên cứu.
* PGS.TS. Phạm Xuân Hằng nhấn mạnh chắc chắn cuốn sách này cung cấp nhiều thông tin quý trong lịch sử bang giao Trung - Việt thời nhà Thanh - Trung Quốc và Quang Trung - Việt Nam trên bình diện quốc gia. Tuy vậy ông cũng băn khoăn vì kinh đô Đại Việt thời đó lại là Phú Xuân và chưa rõ trong số 30 quyển gồm 378 văn bản của Khâm định An Nam kỷ lược có bao nhiêu tư liệu, thư từ liên quan đến Thăng Long. Theo ông cuốn sách có ý nghĩa cung cấp thêm nguồn sử liệu phục vụ nghiên cứu lịch sử Việt Nam nói chung và lịch sử quan hệ Việt - Trung nói riêng tuy vậy, trong đề cương cần làm rõ hơn ý nghĩa của cuốn sách này đối với tìm hiểu văn hiến Thăng Long.
Hoàng Thị Thùy Linh tổng hợp
Nhà xuất bản Hà Nội