Quận Hoàng Mai nằm ở phía Đông Nam của thành phố Hà Nội; phía Đông giáp huyện Gia Lâm, với sông Hồng làm ranh giới tự nhiên; phía Tây giáp huyện Thanh Trì; phía Nam giáp huyện Thanh Trì; phía Bắc giáp quận Thanh Xuân, quận Hai Bà Trưng và quận Long Biên, với sông Hồng làm ranh giới tự nhiên. Khu vực quận Hoàng Mai, thành phố Hà Nội hiện nay vốn là một vùng đất cổ, thuộc quận Giao Chỉ (hoặc An Nam đô hộ phủ) thời Bắc thuộc, thuộc châu Thượng Phúc thời Lý, thuộc huyện Long Đàm, châu Thượng Phúc thời Trần. Trong thời kỳ thuộc Minh, huyện Long Đàm đổi thành huyện Thanh Đàm, châu Thượng Phúc đổi thành châu Phúc Yên, gồm 3 huyện là Bảo Phúc, Phù Lưu và Thanh Đàm. Từ đây, vùng đất này thuộc huyện Thanh Đàm, châu Phúc Yên. Trong nửa cuối thế kỷ XV, phủ Thường Tín thuộc thừa tuyên Sơn Nam được thành lập, gồm 3 huyện là Thanh Đàm, Thượng Phúc và Phú Xuyên. Do vậy, vùng đất này thuộc huyện Thanh Đàm, phủ Thường Tín, thừa tuyên Sơn Nam.

Sau cải cách hành chính của vua Minh Mệnh năm 1831, toàn bộ phủ Thường Tín, phủ Ứng Hòa, phủ Lý Nhân thuộc trấn Sơn Nam và phủ Hoài Đức được lập thành tỉnh Hà Nội (gồm 4 phủ, 15 huyện). Từ đây, khu vực quận Hoàng Mai hiện nay vốn thuộc về địa giới các xã Cổ Điển, Cương Ngô, Đồng Trì, Văn Điển, tổng Cổ Điển; thôn Giáp Bát thuộc xã Thịnh Liệt, thôn Giáp Lục thuộc xã Thịnh Liệt, thôn Giáp Nhất thuộc xã Thịnh Liệt, thôn Giáp Nhị thuộc xã Thịnh Liệt, thôn Giáp Tứ thuộc xã Thịnh Liệt, các xã Hoàng Mai, Mai Động, Tương Mai, tổng Hoàng Mai; thôn Hạ thuộc xã Định Công, thôn Thượng thuộc xã Định Công, xã Khu Lũng, tổng Khương Đình; thôn Đại Từ thuộc xã Linh Đường, thôn Linh Đường thuộc xã Linh Đường, thôn Pháp Vân thuộc xã Hoằng Liệt, thôn Tứ Kỳ thuộc xã Hoằng Liệt, xã Bằng Liệt, tổng Quang Liệt; thôn Hạ thuộc sở Yên Duyên, thôn Thượng thuộc sở Yên Duyên, các xã Khuyến Lương, Nam Dư, Thanh Trì, Thúy Ái Châu, Vĩnh Hưng, Yên Duyên, tổng Thanh Trì; đều thuộc huyện Thanh Trì, phủ Thường Tín, tỉnh Hà Nội.

Sau Cách mạng tháng Tám 1945, các xã đều lập Uỷ ban nhân dân lâm thời, giữ nguyên trạng về tổ chức hành chính. Theo Quyết nghị của Hội đồng Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa ngày 09/10/1945, các kỳ, các thành phố, các tỉnh và các phủ, huyện trong nước Việt Nam vẫn giữ tên cũ. Từ đây, khu vực quận Hoàng Mai hiện nay vốn thuộc về địa giới các xã Cổ Điển, Cương Ngô, Đồng Trì, Văn Điển, tổng Cổ Điển; các xã Bằng Liệt, Linh Đàm, Pháp Vân, Tứ Kỳ, tổng Thanh Liệt; đều thuộc huyện Thanh Trì, tỉnh Hà Đông; các xã Hoàng Mai, Mai Động và Vĩnh Tuy, tổng Hoàng Mai; các xã Đại Từ, Định Công Hạ, Định Công Thượng, Kim Lũ, tổng Khương Đình; các xã Khuyến Lương, Nam Dư, Thanh Trì, Thúy Lĩnh, Yên Duyên, Yên Duyên Sở Thượng, Yên Lương, tổng Thanh Trì; các xã Giáp Bát, Giáp Lục, Giáp Nhất, Giáp Nhị, Giáp Tứ, Tương Mai, tổng Thịnh Liệt, đều thuộc thành phố Hà Nội.

Sau năm 1954, khu vực quận Hoàng Mai thuộc tỉnh Hà Đông. Ngày 4/1/1955, Thủ tướng Chính phủ ban hành Nghị định số 436-TTg giải tán quận Văn Điển để tổ chức lại thành hai huyện Thanh Trì và Thanh Oai, thuộc tỉnh Hà Đông. Ngày 20/4/1961, Nghị quyết Quốc hội khoá II kỳ họp thứ 2 quyết định mở rộng địa giới Thủ đô Hà Nội, sáp nhập vào thành phố Hà Nội một số khu vực thuộc các tỉnh Hà Đông, Bắc Ninh, Vĩnh Phúc và Hưng Yên. Tiếp đó, Hội đồng Chính phủ ban hành Quyết định số 78-CP ngày 31/5/1961 về việc phân chia các khu vực nội thành và ngoại thành của thành phố Hà Nội, gồm 4 khu phố và 4 huyện. Từ đây, huyện Thanh Trì gồm 1 thị trấn (Văn Điển) và 21 xã (trong đó bao gồm khu vực quận Hoàng Mai ngày nay), thuộc tỉnh Hà Đông. Theo Quyết định số 103-NQ-TVQH ngày 21/4/1965 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, tỉnh Hà Tây được thành lập trên cơ sở sáp nhập hai tỉnh Hà Đông và Sơn Tây. Huyện Thanh Trì thuộc tỉnh Hà Tây. Ngày 9/8/1973, hai thôn Giáp Bát, Giáp Lục của xã Thịnh Liệt, thôn Tương Mai và một phần thôn Mai Động thuộc xã Hoàng Văn Thụ, huyện Thanh Trì được cắt về khu phố Hai Bà Trưng. Ngày 13/10/1982, tách xóm Mã Cả của xã Hoàng Văn Thụ thuộc huyện Thanh Trì về phường Tương Mai thuộc quận Hai Bà Trưng. Ngày 26/10/1990, chuyển toàn bộ diện tích tự nhiên và nhân khẩu của xã Hoàng Văn Thụ thuộc huyện Thanh Trì về quận Hai Bà Trưng quản lý và thành lập phường Hoàng Văn Thụ. Như vậy, đến nay quận Hoàng Mai gồm 14 phường: Đại Kim, Định Công, Giáp Bát, Hoàng Liệt, Hoàng Văn Thụ, Lĩnh Nam, Mai Động, Tân Mai, Thanh Trì, Thịnh Liệt, Trần Phú, Tương Mai, Vĩnh Hưng, Yên Sở.

Trên đây là vài nét phác họa về quá trình thay đổi địa giới hành chính của quận Hoàng Mai được giới thiệu trong tập sách “Hồ sơ tư liệu văn hiến Thăng Long - Hà Nội: Tập 2 - Quận Hai Bà Trưng - Quận Hoàn Kiếm - Quận Hoàng Mai” do PGS.TS. Vũ Văn Quân chủ biên. Sách được Nhà xuất bản Hà Nội ấn hành năm 2019.

Trang Thu