Thanh Mỹ có hệ thống di sản văn hoá vật thể và phi vật thể phong phú, tiêu biểu trong đó là nhiều đình, đền được xếp hạng di tích kiến trúc, nghệ thuật cấp tỉnh, cấp Thành phố. Bạn đọc có thể tìm hiểu về đời sống kinh tế, văn hoá của vùng đất này trong bộ sách “Hồ sơ tư liệu văn hiến Thăng Long - Hà Nội” gồm 10 tập do PGS.TS Vũ Văn Quân chủ biên, nằm trong cơ cấu đề tài Tủ sách Thăng Long ngàn năm văn hiến giai đoạn II do Nhà xuất bản Hà Nội ấn hành năm 2019. Trong “Tập 8 - Thị xã Sơn Tây - Huyện Ba Vì - Huyện Thạch Thất”, PGS.TS Vũ Văn Quân đã thống kê khá toàn diện về hệ thống di sản văn hoá vật thể và phi vật thể của vùng đất Sơn Tây, trong đó có xã Thanh Mỹ, thị xã Sơn Tây.

Ngôi đình đầu tiên phải kể đến của xã Thanh Mỹ, là đình Thủ Trung, được xếp hạng Di tích kiến trúc, nghệ thuật cấp tỉnh ngày 10/8/2005. Đình thờ Tam vị đức Thánh Tản là Tản Viên, Cao Sơn, Quý Minh.

Đại bái đình Thủ Trung xây dựng năm Giáp Thân (1764) đời vua Cảnh Hưng thứ 25. Đến năm Minh Mệnh thứ tư (1825) đình trùng tu và xây dựng thêm nhiều hạng mục khác. Đình quay hướng đông nam, gồm các hạng mục: Nghi môn, hai dãy tả - hữu mạc, đại bái và hậu cung. Nghi môn xây dựng đơn giản với các cột có tiết diện vuông, phần thân cột để trơn không ghi câu đối. Hai dãy tả - hữu mạc nằm ở hai bên sân đình, có kết cấu đơn giản, không trang trí hoa văn. Đại bái có 4 bộ vì chính và 2 bộ vì phụ trên 4 hàng chân cột. Các bộ vì chính làm kiểu thượng giá chiêng, hạ cốn, bẩy. Trang trí kiến trúc trên 4 đầu dư mang phong cách nghệ thuật thế kỷ XVIII. Các bức cốn trang trí tứ linh, tứ quý mang phong cách nghệ thuật thời Nguyễn. Hậu cung ba gian xây kiểu tường hồi bít đốc, gian giữa thờ 3 vị Tản Viên Sơn, còn lại 2 gian bên, một bên thờ Quan đương niên, một bên thờ Thành hoàng bản thổ. Đình còn lưu giữ 1 cuốn Thần phả do Đại học sĩ Nguyễn Bính soạn năm Hồng Phúc thứ nhất (1572); 2 đạo sắc phong, 3 cỗ long ngai bài vị mang phong cách nghệ thuật thế kỷ XIX; 1 bộ bát bửu mang phong cách nghệ thuật thời Nguyễn; 3 bát hương gốm Thổ Hà; hoành phi; câu đối….

Lễ hội đình Thủ Trung được tổ chức vào các ngày 15, 16, 17 tháng Giêng âm lịch hàng năm. Tuy nhiên ba năm làng mới mở hội lớn một lần theo đền Và vào các năm Tý - Ngọ - Mão - Dậu.

Ngôi đình thứ hai của vùng đất Thanh Mỹ này là đình Vị Thủy, được xếp hạng Di tích kiến trúc, nghệ thuật cấp tỉnh ngày 14/6/2006. Đình thờ Tản Viên, Cao Sơn, Quý Minh đại vương. Căn cứ vào những di vật còn lưu giữ tại đình (1 đạo sắc phong năm Khải Định thứ 9 (1924) và 1 quả chuông niên hiệu Bảo Đại thứ 12 (1936), có thể đoán định đình xây dựng dưới triều Nguyễn. Đình quay hướng tây nam, kiến trúc gồm Nghi môn, đại đình và hai dãy Tả - Hữu mạc. Nghi môn gồm bốn trụ biểu, hai trụ biểu lớn phía trên đắp hình phượng chầu, thân trụ được kẻ chỉ, đế trụ thắp cổ bồng. Đại đình bố cục hình chữ Đinh gồm Đại bái và Hậu cung. Đại bái 3 gian 2 chái, bờ nóc đắp bờ đinh, trên nóc mái đắp hình lưỡng long chầu nguyệt, hai đầu bờ nóc đắp hai rồng lá, các góc đao đắp hoa văn lá lật, mây cụm. Hai bộ vì chính theo kiểu thượng giá chiêng, hạ chồng rường, bẩy. Hai bộ vì gian bên theo kiểu thượng ván mê, hạ rường nách, bẩy. Hậu cung là 3 gian nhà dọc chạy phía sau, các bộ vì làm đơn giản theo kiểu kèo kẻ quá giang, đặc biệt từ gian thứ hai trở vào làm gác lửng bưng kín bằng hệ thống ván đố lụa và cửa bức bàn. Đây là nơi đặt long ngai và bài vị của các vị thành hoàng, bên trên treo bức cuốn thư chạm khắc tinh xảo mang phong cách nghệ thuật thời Nguyễn.

Đình còn lưu giữ 1 sắc phong năm Khải Định thứ 9 (1924); 1 cuốn Ngọc phả; 1 quả chuông niên hiệu Bảo Đại thứ 12 (1936); 1 kiệu song loan; 1 bức cuốn thư thời Nguyễn; 1 kiệu bát cống; 2 kiệu lễ, hoành phi, câu đối và một số đồ thờ tự... Lễ hội truyền thống làng Vị Thuỷ tổ chức từ ngày 11 đến ngày 13 tháng chín âm lịch hàng năm. Phần lễ diễn ra với các hoạt động: tế lễ, dâng hương tại đình và rước kiệu quanh làng. Phần hội có nhiều trò chơi dân gian và hoạt động văn nghệ truyền thống.

Trang Thu