Tóm tắt nội dung:

- Câu đối (Đối liên, doanh liên…): là một sản phẩm ngữ văn đặc biệt, một “thể loại văn học đặc biệt”, “một loại thơ ngắn”… Nó hội tụ đầy đủ đặc trưng giá trị về nội dung, hình thức của một tác phẩm văn học. Với hai vế đối liên nhau, câu đối đã ra đời sớm trong lịch sử văn học Trung Quốc và Việt Nam thời Trung đại. Câu đối được sáng tác bằng văn tự Hán và Nôm, rồi sau này người Việt còn sáng tác câu đối bằng chữ Quốc ngữ (trên thực tế âm của chữ Quốc ngữ là âm Nôm). Khả năng phản ánh về diễn đạt cuộc sống của câu đối cũng rất rộng và đa dạng.

Ngay từ khi xuất hiện, câu đối đã gắn bó với nghệ thuật thư pháp, điêu khắc và sơn thếp để trở thành một sản phẩm “văn học - nghệ thuật” đặc sắc, phát huy hiệu quả trong đời sống và đặc biệt là trong trang trí của các công trình kiến trúc như: Nhà cửa, đình chùa, đền miếu, cung điện… những sinh hoạt văn hoá và đời sống hội hè, hiếu, hỉ…

- Hà Nội là trung tâm chính trị, văn hoá, học tập và khoa cử, nơi hội tụ nhân tài bốn phương. Trải qua lịch sử hàng nghìn năm, đã để lại trên đất Kinh kỳ nhiều di tích văn hoá, lịch sử; gắn với các di tích là hệ thống câu đối - hoành phi có giá trị cao về nội dung và nghệ thuật.

- Sách chuyên khảo Câu đối và Hoành phi Thăng Long - Hà Nội, tinh tuyển hệ thống câu đối tại các di tích hoặc đã từng có tại các di tích văn hoá, lịch sử Thăng Long - Hà Nội là chủ yếu và ở chừng mực trong các sử sách về Hà Nội. Trong số sáng tác đó, có một phần đáng kể là do các tác giả Hán Nôm, các nhà Khoa bảng thứ bậc cao sáng tác, nó tiêu biểu cho chuẩn mực của văn học biền ngẫu.

- Qua sách chuyên khảo và tinh tuyển câu đối - hoành phi này, nhóm biên soạn ngoài việc chuyển tải tới độc giả giá trị nội dung chuẩn xác, thưởng thức cái hay cái đẹp của văn từ, còn thưởng thức vẻ đẹp của văn tự Hán Nôm qua thư pháp và nghệ thuật điêu khắc sơn thếp.

Bình luận sách:

* PGS.TS. Chương Thâu - Viện Sử học

1. Là một công trình sưu tầm biên soạn dày dặn; khá đồ sộ chứng tỏ nhiệt tình tâm huyết, công sức trí tuệ của các soạn giả bỏ ra không ít. Lại được hoàn thành trong một thời gian tương đối hạn hẹp thì thật là đáng hoan nghênh, đáng trân trọng biết bao!

- Nội dung hàm chứa trong công trình này thật phong phú, đa dạng, phản ánh nhiều lĩnh vực lịch sử, văn hoá, văn học rất bổ ích đối với giới nghiên cứu Khoa học xã hội nhân văn và đối với đông đảo bạn đọc. Thật là có ý nghĩa thực tiễn góp phần tích cực trong dịp kỷ niệm nghìn năm Thăng Long - Hà Nội của năm 2010 lịch sử này. Nó góp phần làm phong phú thêm giá trị của Tủ sách “Thăng Long ngàn năm văn hiến”.

- Phần Mở đầu nhằm giới thiệu khái quát mục đích, yêu cầu, giá trị khoa học và ý nghĩa thực tiễn của công trình, tác giả đã dành khá nhiều trang (gần 90 trang) để trình bày về lý luận, phương pháp phân tích, nghiên cứu khá tỉ mỉ, chi tiết về môn “hoành phi - câu đối” học như là một “giáo trình cao cấp” của môn “khoa học câu đối” này đã cung cấp cho người đọc những kiến thức thật bổ ích, giúp mọi người hiểu sâu, hiểu kỹ giá trị của thể loại văn học (câu đối) này. Thiện chí của tác giả đã rõ và trình độ uyên bác của tác giả về bộ môn “câu đối học” này là hết sức thuyết phục, đáng tin cậy. Tuy vậy viết về các luận thuyết và phân tích quá tỉ mỉ như tác giả đã thể hiện có quá liều lượng cho một luận văn nghiên cứu, giới thiệu khái quát hay không? Theo ý tôi, tác giả có thể viết gọn hơn, thoáng hơn... hợp với trình độ độc giả phổ thông hơn. Và tác giả nên dành cho phần giới thiệu khái quát nội dung “Câu đối Hà Nội” nhiều hơn, kỹ hơn (con số 10 trang hiện nay), đưa ra nhiều dẫn chứng hơn của câu đối Hà Nội để sát hợp hơn với mục đích yêu cầu của tập sách. Tác giả nên chỉnh sửa lại tỷ lệ trang viết giữa 3 phần nội dung của Phần Mở đầu này cân đối hơn. Ở mục 3 (tức phần 3) gồm 3.1 và 3.2 và 3.2.1, 3.2.2 là hơi ít, có nên thêm một vài mục như 3.2.3, 3.2.4... để nói thêm về giá trị thực tiễn của câu đối trong việc góp phần giáo dục phát huy truyền thống từ ý nghĩa của các câu đối ở các di tích lịch sử đền, chùa, miếu mạo và di tích nhà thờ họ, các danh nhân nữa không?...

2. Nội dung chính: Với hơn 1000 câu đối được tuyển chọn sắp xếp theo các di tích dù mới ở 9/10 quận và 1/19 huyện thị của Hà Nội, thì cũng đã là một số câu đối khá lớn và nội dung bao quát nhiều tư tưởng, nhiều ý nghĩa lịch sử về nhiều mặt ẩn chứa trong đó, giúp ta hiểu thêm nhiều lĩnh vực như tôn giáo, tín ngưỡng, như sự phát triển tư tưởng, hành trạng của danh nhân - nhân vật lịch sử (là tác giả các câu đối). Câu đối là một nguồn tư liệu quý báu bổ sung cho chính sử, nó cũng có giá trị bổ sung cho chính sử như gia phả, tộc phả, thần phả... mà ở đây là câu đối của địa bàn Thăng Long - Hà Nội cũng sẽ góp phần soi sáng cho lịch sử “nghìn năm Thăng Long - Hà Nội” vậy.

Tuy khối lượng hơn 1000 câu đối chiếm cả 1000 trang sách, xem ra đã quá bề bộn, nhưng tôi vẫn thấy tiếc vì còn lại ở các di tích của mấy chục quận, huyện, thị còn lại của Thăng Long - Hà Nội chưa được sưu tầm và công bố ra như ở tập sách này là một khuyết hám cần sớm được bổ sung trong các tập sách Câu đối Thăng Long - Hà Nội như dự kiến của đề tài “Hoành phi - câu đối ở Thăng Long - Hà Nội” trước đây đã đặt ra.

Một vài góp ý cho phần tuyển chọn và trình bày sắp xếp câu đối ở các quận, huyện, thị ở tập sách này là:

- Vấn đề tiêu chí tuyển chọn câu đối có giá trị cao về nội dung và nghệ thuật: giá trị cao thấp (hay hoặc dở) của câu đối phụ thuộc nhiều nhất vào ý nghĩa và tư tưởng về nghệ thuật của nó (mà ngày nay đối với độc giả hiện đại là phải được dịch ra tiếng Việt thật đúng... và cũng có nhiều cách hiểu những từ, những khái niệm thuật ngữ, chữ Hán cổ dùng trong mỗi câu đối). Tôi cho rằng phần dịch nghĩa ở trong khá nhiều câu đối được tuyển chọn ở đây chưa thật tốt, có nhiều câu còn bỏ sót chưa dịch.

- Vấn đề vị trí toạ lạc của di tích (có được trích chọn câu đối) phần lớn các di tích đền chùa miếu điện trong đây chưa được tiểu dẫn ghi chú đầy đủ để giúp người đọc hiểu tốt hơn về lịch sử, về truyền thống của di tích, về giá trị của câu đối phản ánh nó.

- Điều đặc biệt thiếu sót là ở hầu hết các câu đối đều không có lạc khoản ghi tên tác giả của câu đối, xem như toàn bộ câu đối tuyển chọn ở đây đều của “tác giả vô danh” như vậy là không giúp độc giả hiểu đầy đủ ý nghĩa của câu đối được tuyển chọn.

- Về cách trình bày thể hiện các câu đối cũng có một số khuyết điểm về kỹ thuật (chữ viết thiếu, phiên âm sai, chú thích dở dang... - tôi đã có bảng ghi chi tiết ở các trang nào).

3. Ở trước phần nội dung chính (các câu đối được tuyển chọn) nhất thiết phải có một mục trình bày rõ lý do: vì sao chỉ tuyển chọn được 9/10 quận, 1/19 huyện thị? Theo tiêu chuẩn và do điều kiện khách quan, chủ quan nào mà chỉ chọn chừng ấy di tích? Vì sao lại không xếp các di tích đình chùa (chùa Hương và một số chùa khác) vào địa bàn một vài huyện của nơi các đình chùa đó toạ lạc? Mục XII nên đề là: Câu đối ở các nhà thờ của các danh nhân văn hoá ở Thăng Long - Hà Nội thì hợp lý hơn (và chắc chắn cũng không phải chỉ có 16 nhà thờ này). Vì vậy mà ở mỗi di tích cần có lời tiểu dẫn, giải thích, giới thuyết cho rõ, để tiện theo dõi, tìm hiểu được tốt hơn.

Và ở một số quận, huyện được chọn trích câu đối ở các di tích, theo tôi cũng còn sót một số di tích và nhà thờ họ đáng được sưu tầm bổ sung một số câu đối hay và có ý nghĩa, như:

+ Ở quận Đống Đa còn có di tích chùa Cảm Ứng, đền Thái Thịnh - Thịnh Quang...

+ Ở quận Cầu Giấy: còn có di tích: chùa Cót (Hạ yên Quyết)...

+ Ở quận Hai Bà Trưng: còn có di tích chùa Vua...; đình Trại Găng...

+ Ở huyện Từ Liêm: còn có di tích đền thờ Lý Ông Trọng, đình làng Đông Ngạc (Chèm Vẽ...)...; nhà thờ họ Phạm, họ Phan, họ Hoàng...

 

Nhà xuất bản Hà Nội