Tôi đã đọc tập bản thảo “Cao Bá Quát - Tuyển tập thơ văn và nghiên cứu” do GS. Vũ Khiêu chủ biên. Bản thảo dày 623 trang đánh máy (chưa kể số trang phần chữ Hán và mục lục), gồm 2 phần chính: Tác phẩm (tuyển) và Nghiên cứu, bình luận (tuyển). Đầu sách có Lời dẫn và Quy cách trình bày. Sau đây là một số nhận xét của tôi về từng phần: 1. Lời dẫn: Theo đề cương chi tiết trước đây thì đầu sách có lời giới thiệu (Tổng luận) dự định viết từ 25 đến 35 trang, nay được thay thế bằng Lời dẫn, 7 trang. Một điều chỉnh như thế tuy có khác với đề cương, nhưng xét ra cũng có chỗ hợp lý của nó: sách còn có phần tuyển in 9 công trình nghiên cứu, bình luận của một số người, trong đó có tác giả Lời dẫn, về Cao Bá Quát. Để tránh những trùng lặp không cần thiết, Lời dẫn chỉ tập trung nói về “những ngày dịch thơ họ Cao” cùng những điều tâm đắc của người viết Lời dẫn. Ở đây có một chút băn khoăn. Lời dẫn viết: “Cùng với thời gian, qua thời gian, vầng trăng kia vẫn “khi khuyết khi tròn” và chỉ có “tinh thần phản kháng” của họ Cao là mãi vững bền, siêu việt qua thời gian, trở thành bài học soi sáng cho mọi kiếp con người”. Trong thời kỳ kháng chiến chống thù trong giặc ngoài, làm cách mạng đánh đổ thực dân, phong kiến, đẩy mạnh đấu tranh giai cấp... chúng ta từng đề cao “tinh thần phản kháng” là có lý do của nó. Nhưng nay, trong hòa bình và hội nhập, mọi người sống và làm việc theo hiến pháp, liệu có nên tiếp tục đề cao “tinh thần phản kháng” như trước nữa không, hay cần tìm một cái gì đó thích thời hơn ở Cao Bá Quát? 2. Quy cách trình bày: a. Sao không dùng cụm từ “Quy cách biên soạn”, “Quy cách biên dịch”, “Quy cách biên tuyển” hay “Phàm lệ” như thường thấy ở các sách? Còn chữ “trình bày” thì hàm nghĩa quá hẹp, không bao chứa hết những nội dung được đề cập bên dưới. b. Ngoài ra, trong phần này có một số điểm trùng lặp với mục 3 của Lời dẫn. Theo tôi, chỉ nên nói kỹ ở một số chỗ thôi, và đó là Phàm lệ. 3. Phần tác phẩm Cao Bá Quát Phần này, từ việc tuyển chọn, sắp xếp đến phiên âm, dịch nghĩa, dịch thơ, chú thích... về cơ bản là tốt. Tuy nhiên cũng có những chỗ cần cân nhắc, sửa chữa, hoàn chỉnh thêm. Cụ thể là: a. Về cách gọi: “Thơ Hán Việt” (tr.1) nghĩa là gì? Phải chăng chỉ những bài thơ của người Việt Nam làm bằng tiếng Hán (Hán ngữ): tiếng Hán do người Việt sử dụng có thể có chỗ không nhất trí hoàn toàn với tiếng Hán do người Trung Quốc sử dụng, nhưng thông thường người ta vẫn gọi chung là Hán ngữ đấy thôi, cũng như tiếng Mỹ có chỗ khác với tiếng Anh, nhưng không vì thế mà người ta không gọi tiếng Mỹ là “Anh ngữ”. Chỉ có thuật ngữ “cách đọc Hán Việt” tức đọc chữ Hán theo âm người Việt là xác lập được. Vậy cụm từ “thơ Hán Việt” chẳng có gì ưu trội hơn cụm từ “thơ tiếng Hán”, “thơ chữ Hán” như cách dùng truyền thống. b. Về cách sắp xếp: bài thơ số 69: “Tháng 9 trong nhà giam làm thơ trình các bạn” (tr.111) xếp vào phần thơ “làm sau khi được tha và bổ vào Viện Hàn lâm” có ổn không? Đề nghị xem lại. c. Về khảo đính: tr.360, chú thích (*) có nói “nguyên văn chữ Hán của bài “Tựa” này thất lạc”. Xin mách với nhóm biên soạn là tôi hiện có nguyên văn chữ Hán của bài “Tựa” (đúng ra là “Hậu tự”) này, nếu cần, nhóm có thể tham khảo. d. Về dịch: - Tr.76, tr.151 (và nhiều nơi khác nữa): chữ “tẩu bút” được dịch là “chạy bút”. Có lẽ nên thống nhất dịch là “viết nhanh” như ở các tr.97 (bài số 59)... - Tr.128, tr.129: “huyền hư trạch” được dịch là “nhà rỗng tuếch”. Nên xem lại. “Từ hải” (Súc bản, Thượng Hải, 2000) giải thích từ “huyền hư” là “đạo lý huyền diệu hư vô của Đạo gia”. Cao Bá Quát, như chúng ta biết, cũng là người mê thuyết Lão - Trang: đắc thất vô thường, phúc họa vô phương... - Tr.195 (bài 117): “Hoan bất thuyết Như Lai” (câu cuối bài thơ), chữ “đoan” (nếu đúng là viết như thế) thì theo từ điển “Thi từ khúc ngữ hối thích” (Trương Tương, Trung Hoa thư cục, 1977), có nghĩ là “chân” . Vậy câu thơ trên có hiểu là “Quả thật mình không động tới Như Lai” (vì chưa đến chùa Diên Phúc là để “trọ” thôi, không liên quan gì tới chuyện tu hành). - Tr.313 (bài 185): “hựu thể” không nên dịch là “thể khác”. “Hựu” có nghĩa là “lặp lại”. “Hựu thể” là cũng theo thể tài này mà làm thêm một bài nữa. Có thể dịch: “Thêm một bài nữa”. e. Về chú thích - Tr.164 (bài 100): “Yên ba thâm xứ hữu hư chu”, chữ “hư chu” được dịch là “thuyền trống rỗng” và chú thích là “chiếc thuyền con trôi trong khói sóng, không chuyên chở, không chèo chống (...) rất phù hợp với tư tưởng đám Bách gia chư tử thời Chiến Quốc”. Nên thay chữ “Bách gia chư tử” bằng chữ “Lão - Trang”. Vì chỉ có phái Đạo gia mà đại diện là Lão - Trang mới có tư tưởng “hư vô”, còn các phái khác trong bách gia như Nho gia, Pháp gia, Âm dương gia... thì không hẳn đã có tư tưởng ấy vào thời Chiến quốc. Chữ “hư chu” có bản chép là “ngư chu”, tức thuyền đánh cá. - Tr.216 (bài 133): chú thích chữ “Thơ tang hỗ”: “Nội dung thiên Tiểu nhã trong sách Kinh Thi”. Nên chữa lại là: “Tang hộ: tên một bài thơ trong phần Tiểu nhã của Kinh Thi”. - Một số địa danh và tàng thư cần “cập nhật hóa”: tr.206 chú thích 2: “Sài Sơn (...) (nay là xã Sài Sơn, huyện Quốc Oai, tỉnh Hà Tây”, chữ “Hà Tây” nên chữa là TP. Hà Nội; tr.336, chú thích 1. chữ “tỉnh Hà Tây” cũng cần chữa như thế.v.v... Về tàng thư, tr.26, chú thích 2, Nhà lai, “Cúc Hiên thi loại” ký hiệu VHV.1433 (Thư viện Khoa học Trung ương)” nên chữa lại là “Cúc Đường thi loại”, ký hiệu VHV.1433, Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm”. - Có một số địa danh có thể tra cứu được: tr.223, chú thích 1, Tứ Kỳ. Theo “Tên làng xã Việt Nam đầu thế kỷ XIX” (Dương Thị The và Phạm Thị Thoa biên dịch) thì “Tứ kỳ” vừa là tên thôn (thuộc Thanh Trì, Hà Nội); vừa là tên xã (thuộc tổng Phan Xá, huyện Tứ Kỳ); vừa là tên huyện (thuộc phủ Hạ Hồng, trấn Hải Dương). Hoặc tr.344, chú thích 1, Vĩnh Tường. Theo “Tên làng xã và địa dư các tỉnh Bắc Kỳ” (Ngô Vi Liễn soạn) thì Vĩnh Tường trước là phủ Tam Đái, thuộc tỉnh Vĩnh Yên. - Cuối cùng, để văn bản được tách bạch, các chú thích của người biên dịch không nên đặt ngay dưới tiêu đề tác phẩm (vì như vậy dễ làm cho người đọc nhầm tưởng đây là chú thích... của tác giả), mà nên đưa xuống phần Chú thích. Chẳng hạn tr.102 (bài số 63): Hương giang tạp vịnh (Thập tứ thủ tuyển nhất); tr.149 (bài số 90): Đại hàn (Nhị thủ tuyển nhất); tr.150 (bài số 91): Đối vũ (Nhị thủ tuyến nhất) v.v. Phần nghiên cứu và bình luận: tốt Kết luận: Tôi đồng ý nghiệm thu bản thảo công trình “Cao Bá Quát tuyển tập thơ văn và nghiên cứu” trong cuộc họp hôm nay. Sau cuộc họp, bản thảo cần được sửa sang, hoàn thiện thêm, nhất là chữa cho hết những chỗ đánh máy sai sót còn khá phổ biến trong văn bản. Cố gắng đưa phần nguyên văn chữ Hán của tác phẩm Cao Bá Quát vào sách, một là để bảo tồn, hai là tiện tra cứu, đối chiếu khi cần thiết, nghĩa là làm tăng thêm tính khoa học của cuốn sách như mọi người đang chờ đợi.

Theo yêu cầu của Ban Quản lý dự án NXB Hà Nội trong thư mời đề ngày 10 - 6 - 2010 do ông Tổng giám đốc Nguyễn Khắc Oánh kí tên, tôi đã đọc Bản thảo “Cao Bá Quát, tuyển tập thơ văn và công trình nghiên cứu” do GS. Vũ Khiêu làm chủ biên (dưới đây gọi tắt là Bản thảo Cao Bá Quát) và xin có một số ý kiến nhận xét sau đây. 1- Là Công trình nghiêm túc của một tập thể tác giả hùng hậu dưới sự chỉ đạo của một chủ biên uyên bác và giàu kinh nghiệm và giàu kinh nghiệm, Bản thảo Cao Bá Quát đã cơ bản thực hiện được Đề cương chi tiết của đề tài (ngày 25 - 6 - 2009). a. Các tác giả đã kế thừa được những thành tựu nghiên cứu và dịch thuật rất phong phú của giới học thuật trong mấy chục năm nghiên cứu về một tác giả văn học trung đại đặc sắc hiếm có, vừa anh hùng vừa nghệ sĩ, tư tưởng sắc sảo, tiến bộ, tài hoa giàu cảm xúc. b. Công việc khảo sát văn bản làm khá cẩn thận tỉ mỉ. c. Dịch nghĩa sát, chính xác, gọt giũa công phu. Dịch thơ có cảm xúc. d. Tuyển tác phẩm nhìn chung là xác đáng. Chọn đúng các công trình nghiên cứu tiêu biểu, có giá trị phát hiện. 2- Tuy nhiên, người đọc cũng còn một đôi điều băn khoăn như sau: a. Các bài thơ Hán không in kèm chữ Hán gây khó khăn cho người viết nhận xét. Đề nghị khi xuất bản xin in kèm chữ Hán. b. Số bài được chọn còn quá ít. Được biết, đã tìm được trên 1300 bài, dịch được trên dưới 900 bài, đề cương định chọn 400 bài nhưng trên thực tế Bnản thảo chỉ chọn 201 bài. Với một nhà thơ được gọi là Thánh, người đọc mong được đọc toàn bộ tác phẩm là một mong ước chính đáng. Đề nghị NXB nên tính đến việc xuất bản toàn tập. c. Cá biệt một số câu chữ dịch chưa ổn. Thí dụ câu “Muốn đại thụ hẵng ghìm cho lúng túng” (tr.391) mà chú thích “Đại thụ: cây cao bóng cả, thường ví với người có tài đảm đương những việc lớn” (tr.392) là không chính xác. Đây phải hiểu “thụ” là trao, Tạo hóa muốn trao mệnh lớn cho ai thì bắt phải qua thử thách. Hay câu: “Đoạn tống nhất sinh duy hữu tửu Trầm tư bách kế bất như nhàn” (tr. 395) Dịch cũng chưa ổn. d. Lỗi chế bản vi tính, lỗi chính tả còn khá phổ biến, gần như trang nào cũng có. Cần đọc soát kỹ lại. Bản thảo có nhiều từ Hán Việt, nhất là những trang phiên âm, đánh máy dễ sai, không trách được người chế bản. Đích thân tác giả phải đọc “bông”, chữa “mo-rát”. Tôi đọc chưa thật kỹ cũng đã phát hiện lỗi ở các trang 64, 65, 66, 67, 82, 84, 357, 359, 362, 364, 367, 368, 370, 371, 386, 389, 392, 395, 400, 412, 421, 466 v.v… Đó là mới đọc thử một số bài. 3. Tóm lại, bản thảo về cơ bản là tốt, đề nghị nghiệm thu. Nhưng nhóm tác giả cần rà soát lại để chữa các lỗi vặt. Và NXB cần đầu tư công sức cho khâu ấn loát nhiều hơn, nhất là phần nguyên văn chữ Hán và phần phiên âm Hán Việt.

1. Công trình này là một tập sách quý, tinh tuyển các thể loại sáng tác khác nhau của Cao Bá Quát, đồng thời chọn lọc một số bài nghiên cứu giới thiệu các phương diện khác nhau của con người và sự nghiệp sáng tác của nhà thơ lớn này. Một cuốn sách tổng hợp không thể thiếu cho những người muốn tìm hiểu Cao Bá Quát. 2. Về phương pháp làm việc: Công trình được thực hiện trên cơ sở chọn lọc, kế thừa và có đổi mới những thành tựu nghiên cứu, dịch thuật văn bản thơ văn Cao Bá Quát trong số đó, có một phần quan trọng do chính GS Vũ Khiêu đã từng tham gia đồng thời bổ sung 77 bài thơ do Thái Trọng Lai đã công bố. Vì vậy, cần khẳng định độ tin cậy về dịch thuật và tính chất tinh tuyển của công trình này. Các phần khác của sách được biên soạn có tính kế thừa, thông qua chọn lọc và thẩm định, đánh giá lại nghiêm túc. 3. Về chú thích: vẫn biết việc chú thích các văn bản Hán Nôm vốn rất khó khăn, phức tạp và các bậc túc nho đã rất cố gắng, song nếu như có điều kiện, các soạn giả nên có sự gia công hơn. Hai ví dụ: Tr. 192, để chú về tấm bia không chữ, nên tham khảo chú thích của Vũ Tuấn Sán: đây là tấm bia có thực ở Trấn Vũ quán, do Đặng Công Chất làm rồi năm 1768 Trịnh Sâm có thêm nội dung vào. Năm 1821, Minh Mạng thấy dấu ấn của Trịnh Sâm nên ra lệnh đục hết chữ tấm bia này thành ra bia không chữ. Cao Bá Quát rõ ràng có tinh thần phản kháng, phê phán nhà Nguyễn khá mạnh mẽ, song cũng kín đáo. Đến 1893, Hoàng Cao Khải lại cho khắc chữ nên không còn là bia không chữ nữa (Vũ Tuấn Sán - Truyền thuyết ven Hồ Tây - tôi đã đưa bài này vào cuốn sưu tập Văn học nghệ thuật Thăng Long, Hà Nội). Tr.361-362 theo tôi nhớ thì Cao Bá Quát nói đến thuyết tính linh (ở đây đánh máy nhầm là tinh linh), thuyết của Viên Mai và một số thi nhân đời Thanh với nội dung chính là đề cao sự chân thực của cảm xúc, phê phán lối sáng tác dựa vào khuôn mẫu có sẵn, chỉ có hình thức mà thiếu tính nội dung. Việc Cao Bá Quát phê phán nhóm thi nhân hoàng tộc nhà Nguyễn chạy theo hình thức cầu kỳ mà thiếu xúc cảm chân thành có thể thấy cả ở các giai thoại. Tóm lại, cần chú hai chữ tính linh này. Nhìn chung, đây là công trình tốt, có giá trị khoa học cao, có ý nghĩa thiết thực, có thể xuất bản được. Tuy nhiên, nên rà lại các chú thích - tốt nhất là nên nhờ một chuyên gia độc lập rà lại để khách quan hơn.

Tôi đã đọc đề cương bản thảo “Thơ văn Cao Bá Quát”, xin có một số ý kiến như sau: 1. Đây là một bản đề cương được thiết kế và sửa chữa công phu, bám sát vào các tiêu chí của Tủ sách “Thăng Long ngàn năm văn hiến”, cụ thể ở đây là tác phẩm của một tác giả người Hà Nội, và được ưu tiên tuyển chọn những bài thơ, bài văn viết về cảnh và người Hà Nội. 2. Nội dung công trình gồm 3 phần chính: Tổng luận, Tuyển tác phẩm Cao Bá Quát; Tuyển một số bài nghiên cứu liên quan tới Cao Bá Quát. Theo tôi như vậy là tương đối hợp lý, làm sáng tỏ được gương mặt Cao Bá Quát. 3. Có chú ý cân đối về thể loại và dung lượng tuyển chọn: thơ (400 bài), phú (15 bài), văn (15 bài), công trình nghiên cứu (30 bài). 4. Để nâng cao tính khoa học của công trình, theo tôi, phần tuyển tác phẩm Cao Bá Quát, cả về thơ lẫn về văn, nên có cả nguyên văn chữ Hán. 5. Về phần công trình nghiên cứu, nên ưu tiên tuyển những bài gắn với trọng điểm của công trình như tiêu đề sách đã khoanh vùng: thơ văn Cao bá Quát. Xin chúc các tác giả thành công.

1. Đề tài tốt, cần thiết Cao Bá Quát và thơ văn của ông là niềm tự hào của Thăng Long - Hà Nội. Đã từng có “Thơ văn chữ Hán Cao Bá Quát”, GS. Vũ Khiêu chủ biên. Đã có nhiều công trình nghiên cứu về Cao Bá Quát và thơ văn của ông. Song rất nên có mặt đề tài này trong Tủ sách “Thăng Long ngàn năm văn hiến”. Tôi hoàn toàn tán thành chủ trương chỉnh lý, bổ sung, hoàn thiện và nâng cấp trên cơ sở văn bản thơ chữ Hán Cao Bá Quát, GS. Vũ Khiêu chủ biên trước đây thành “Thơ văn Cao Bá Quát” để xuất bản trong dịp nghìn năm Thăng Long này. 2. Nhóm biên soạn đáng tin cậy Nhóm biên soạn với chủ biên GS. Vũ Khiêu, thư ký PGS.TS. Nguyễn Hữu Sơn và các cộng tác viên đã có quá trình và có thành tựu nghiên cứu, phiên dịch là hoàn toàn đáng tin cậy. 3. Đề cương chi tiết biên soạn tốt, chấp nhận được a. Định hướng đúng, tiêu chí thỏa đáng b. Kết cấu thích hợp c. Nội dung: Các phần Lời giới thiệu, Tinh tuyển tác phẩm (thơ chữ Hán, thơ phú Nôm, Mẫn Hiên thuyết loại, Tạp ký), Tuyển công trình nghiên cứu, đều được dự kiến khá cân đối trên cơ sở tư liệu đầy đủ, khá phong phú. 4. Một số đề xuất và gợi ý thêm: a. Hết sức ưu tiên chú ý việc bảo tồn tác phẩm Cao Bá Quát: cần in đủ nguyên bản chữ Hán, chữ Nôm để người đọc có thể kiểm tra việc phiên âm dịch chú của nhóm biên soạn. b. Ngoài việc tuyển công trình nghiên cứu, nên có một phụ lục sưu tập những bài thơ của các tác giả đương thời có quan hệ với Cao Bá Quát. Tóm lại tôi tán thành đề cương.

1. Về đề tài: Đây là đề tài có ý nghĩa khoa học, thiết thực gắn với hoạt động chuẩn bị kỷ niệm 1000 năm Thăng Long. Cao Bá Quát là danh nhân văn hóa người Hà Nội, có những đóng góp nổi bật không chỉ về văn học, văn hóa mà cả về phương diện lịch sử. Một tập sách bao gồm đầy đủ các sáng tác của Cao Bá Quát về các thể loại khác nhau, các thành tựu nghiên cứu trong thế kỷ XX và cập nhật cho đến gần đây về Cao Bá Quát sẽ là một ấn phẩm có giá trị, được đón nhận nồng nhiệt. 2. Về nội dung: Ý tưởng về một cuốn sách gồm 3 phần như đề cương trình bày là ý tưởng hay, mới, nhằm tổng hợp những thành tựu nghiên cuả Cao Bá Quát hàng thế kỷ về cả nghiên cứu văn bản thơ ca, văn xuôi Cao Bá Quát cũng như các công trình nghiên cứu khác nhau. Có thể nói, cuốn sách là tập đại thành những cố gắng của chính chủ biên và nhiều nhà nghiên cứu văn bản học Hán Nôm, nghiên cứu văn học. Số lượng khoảng 400 bài thơ được lựa chọn để phiên dịch, chú giải là hợp lý trong tình hình văn bản học thơ văn Cao Bá Quát hiện nay. 3. Một số ý kiến trao đổi: Phần văn bản thơ chữ Hán Cao Bá Quát cần tiếp nhận thành quả nghiên cứu, dịch thuật của nhiều nhà nghiên cứu thuộc các thế hệ khác nhau. Việc công bố văn xuôi Cao Bá Quát xét về phương diện tư liệu nghiên cứu là việc cần thiết, giúp ta hiểu biết toàn diện tư tưởng Cao Bá Quát. Nhưng có thể nảy sinh vấn đề đánh giá lại tính thống nhất về tư tưởng của ông. Ví dụ, ghi chép “Cha con Nguyễn Bá” cho thấy lập trường theo Nguyễn, chống Trịnh, chống Tây Sơn triệt để của Cao Bá Quát, ông phê phán nghiêm khắc cha con Nguyễn Bá, Nguyễn Huy Lượng, nhân đó, phê phán luôn cả Ngô Thì Nhậm, dòng họ Nguyễn Tiên Điền (chỉ đích danh Nguyễn Nghiễm) cả về đạo đức, lối sống, lập trường chính trị. Hầu hết 10 ghi chép trong Mẫn hiên thuyết loại đều có lập trường đạo đức - chính trị như vậy. Sưu tập các công trình nghiên cứu về Cao Bá Quát như đề cương giới thiệu sẽ có số trang rất lớn, cần có sự chọn lọc tinh tế, giới thiệu những nghiên cứu “gốc” (chẳng hạn, nên loại bỏ nhiều bài viết về tiểu sử Cao Bá Quát chỉ là “ăn theo” những nghiên cứu “gốc”). Tất nhiên, cũng nên hệ thống hóa để xếp sắp các bài nghiên cứu theo một trật tự khoa học. Kết luận : Đề nghị Ban Quản lý dự án và NXB Hà Nội ủng hộ tích cực để cuốn sách sớm được hoàn thành.

1. Gần một năm sau khi hoàn chỉnh Đề cương, hôm nay bản thảo cuốn sách Cao Bá Quát, tuyển tập thơ văn và công trình nghiên cứu đã được hoàn thành. Đây là một công trình rất có ý nghĩa về một trong những tài năng kiệt xuất, tinh hoa của mảnh đất Kinh đô văn hiến trong đợt Kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội. So với cuốn Thơ chữ Hán Cao Bá Quát xuất bản từ năm 1970 và được tái bản nhiều lần thì Cao Bá Quát, tuyển tập thơ văn và công trình nghiên cứu lần này là một bước tiến mới với những tư liệu được bổ sung từ nhiều nguồn và là công sức chung của nhiều nhà nghiên cứu với sự Chủ biên của GS Vũ Khiêu. Công sức mà nhóm các nhà khoa học là tác giả dành cho cuốn sách là công phu và nghiêm túc, thể hiện tâm huyết và tinh thần trách nhiệm cao. Nguồn tư liệu được các tác giả công trình sử dụng là phong phú, cơ bản và đáng tin cậy, bao gồm trước hết là các tác phẩm văn học của Cao Bá Quát đã được thẩm định kỹ càng, sau đó là các tác phẩm nghiên cứu tiêu biểu, có giá trị về nhà thơ qua nhiều giai đoạn lịch sử. 2. Sau đây là một vài ý kiến của chúng tôi với mong muốn góp ý cho cuốn sách được tốt hơn: - Từ ý kiến của chúng tôi cách đây gần một năm trong dịp thẩm định Đề cương, tên của cuốn sách đã được điều chỉnh lại cho hợp lý, phù hợp với nội dung của sách. Lời dẫn của Giáo sư Vũ Khiêu được viết rất hay và xúc động, kể lại quá trình ra đời của công trình Thơ chữ Hán Cao Bá Quát với rất nhiều tâm huyết của những người đi trước và nỗi tiếc nuối về bản thảo gốc của cuốn sách nay đã không còn. Tuy nhiên, nếu lật giở lại bản Đề cương đã được Hội đồng thẩm định, góp ý năm ngoái thì có lẽ điều đó vẫn chưa đủ. Khi đó nhóm tác giả đã có ý định viết Phần mở đầu: Lời giới thiệu công phu, bề thế hơn về con người, sự nghiệp, quê hương Cao Bá Quát để từ đó xác định những phẩm chất, tài hoa, bản lĩnh và cốt cách Thăng Long của ông qua thơ văn. Bài viết đó nếu hoàn thành sẽ phù hợp hơn với cuốn sách về một danh nhân văn hóa của Thăng Long - Hà Nội như mục đích công việc của chúng ta đã được vạch ra từ trước. Rất tiếc điều đó lại chưa được hoàn thiện ở bản thảo lần này. Đề nghị nhóm biên soạn nên lưu tâm hơn một chút đến vấn đề này. Thiết nghĩ nếu thực hiện được như đề cương đã đặt ra thì cuốn sách sẽ bề thế hơn. - Sau phần Lời dẫn, Quy cách trình bày (có lẽ nên gọi là “Quy cách biên soạn” thì đúng hơn với những gì được viết trong đó) là Phần thứ nhất: Tác phẩm Cao Bá Quát, I - Thơ Hán Việt. Tại sao lại là thơ Hán Việt chứ không phải là thơ chữ Hán? Điều đó có thể hiện một quan niệm gì mới mẻ không mà không thấy các tác giả cuốn sách giải thích? Vì chúng ta còn thấy có phần III - Thơ phú Nôm? Thơ Việt và thơ Nôm có gì khác nhau? Cách dùng những từ này hơi khác so với cách gọi xưa nay của đông đảo giới nghiên cứu về các vấn đề tương tự. Vậy nên nếu cách dùng đó hàm chứa sự khác biệt thiết nghĩ nhóm biên soạn nên có sự giới thuyết qua. Mục thơ chữ Hán chọn được 201 bài trong khoảng hơn 400 bài hiện nay đã được công bố liệu có phải là một con số ít ỏi không khi mà chúng ta đang có điều kiện để giới thiệu nhiều hơn? - Mục II - Những bài văn xuôi theo tôi chỉ nên đặt ngắn gọn là II - Văn xuôi để tương ứng với cách đặt tiêu đề ở các mục I - Thơ Hán Việt và III - Thơ phú Nôm. Cũng vậy, theo tôi, nên đặt mục III - Thơ phú Nôm lên ngay sau I - Thơ Hán Việt, trước II - Những bài văn xuôi, như vậy có lẽ sẽ hợp lý hơn chăng? Thơ chữ Hán, Thơ phú Nôm rồi Văn xuôi. Còn nếu vẫn giữ như hiện tại thì nên thêm sau chữ Văn xuôi (trong mục II - Văn xuôi) hai chữ “chữ Hán” thành Văn xuôi chữ Hán thì chính xác và cụ thể hơn. - Trong Phần thứ hai: Nghiên cứu và bình luận gồm 9 bài viết với khoảng 220 trang như vậy là hợp lý so với Phần thứ nhất: Tác phẩm Cao Bá Quát khoảng 400 trang. - Điều nữa là không hiểu cuốn sách có in kèm văn bản chữ Hán và Nôm trước các phần phiên âm không. Nếu không có thì đó cũng là điều đáng tiếc. Nếu có thì sao không thấy trong bản thảo để các phản biện tiện đối chiếu, kiểm tra, đánh giá? Nếu có cả phần văn bản Hán Nôm thì giá trị của cuốn sách sẽ được nâng lên. 3. Nhận xét chung: Tôi trân trọng đánh giá cao công phu của bản thảo Cao Bá Quát, tuyển tập thơ văn và công trình nghiên cứu của nhóm tác giả do GS. Vũ Khiêu chủ biên. Mong muốn tập sách được xuất bản sẽ đáp ứng đòi hỏi của bạn đọc yêu mến Cao Bá Quát và yêu mến Thăng Long - Hà Nội. Tuy nhiên, cuốn sách sẽ hoàn thiện hơn nữa, nếu như ở phần mở đầu chúng ta có được một bài viết về Cao Bá Quát như mong muốn và ở phần tuyển thơ chúng ta có thể tuyển được một số lượng thơ nhiều hơn như hiện nay bởi thật hiếm khi chúng ta lại có được một điều kiện thuận lợi như vậy. Nhưng có lẽ thời gian không còn cho phép nữa.

Sau một năm biên soạn lại, trên cơ sở tinh tuyển các tư liệu đã có trong tay, xem xét và bổ sung những bài thơ, bản dịch và bài nghiên cứu cần thiết, hôm nay, hôm nay, chúng ta vui mừng trước việc nhóm chọn lọc và biên khảo, do GS Vũ Khiêu chịu trách nhiệm chính, đã “trình làng” một công trình công phu và khá hoàn chỉnh về khối lượng và thể loại tác phẩm được tuyển chọn trong bản thảo cuối cùng để đưa ra nghiệm thu: "Cao Bá Quát, tuyển tập thơ văn và nghiên cứu”. (tháng Sáu - 2010). Về bố cục cuốn sách, tôi hoàn toàn nhất trí với các soạn giả, đã chia cuốn sách làm 2 phần rõ rệt: Phần tác phẩm của Cao Bá Quát (bao gồm 4 đề mục chính: Thơ Hán Việt, văn xuôi, thơ phú Nôm, giai thoại văn học) và Phần nghiên cứu và bình luận. - Tôi rất tán thành GS Vũ Khiêu viết thêm một “Lời dẫn” để đầu sách, và đưa bài nghiên cứu công phu trước đây ở bản in Nhà xuất bản Văn Học “Tinh thần phản kháng vẫn còn sáng soi” (viết năm 1969) vào phần II, cùng với 8 bài nghiên cứu khác nhau về thân thế, sự nghiệp Cao Bá Quát. Cách trình bày này hợp lý, mạch lạc và đồng bộ, dễ tiếp thu cho độc giả. - Tôi hơi có chút phân vân khi nhóm biên soạn để cụm từ “Quy cách trình bày” thay cho những cụm từ thông thường khác khi biên soạn một cuốn sách, tuy nhiên, nghĩ kỹ, thì đây là hai phần rời nhau của một công trình sưu tập và biên soạn, một phần là chọn lọc tác phẩm của Cao Bá Quát, một phần là các bài của các tác giả đương đại bình về Cao tiên sinh, nên nếu chưa tìm được cụm từ nào khác phù hợp hơn, thì vẫn cứ để là “Quy cách trình bày”(với nghĩa là cách thức tập hợp và trình bày sách) cũng được. - Cũng hơi có chút phân vân khi các tác giả sách để cụm từ “Thơ Hán Việt”, thay cho cụm từ thông dụng “Thơ chữ Hán”, như lâu nay vẫn dùng, có phải vì muốn nhấn mạnh đến tính độc lập và tính sáng tạo của cha ông ta khi sử dụng chữ Hán, qua hàng mấy trăm năm đã biến đổi nó trở thành gần như một thứ văn tự bác học của người Việt, với cách đọc riêng của người Việt?. Tuy nhiên, cũng sáng tạo ra từ cách viết chữ Hán, mà chữ Nôm đọc theo lối phát âm của người Việt, thì lại chưa có ai dùng từ ghép, ví dụ: “Thơ, văn Nôm Việt”. Vì vậy, để không phá vỡ tính đồng bộ trong thuật ngữ, khi chưa tìm được chữ nào khác thích hợp hơn, thì ta đành cứ để như cách nói cũ là “Thơ chữ Hán”, mà vẫn hiểu là do người Việt viết ra, nên chăng?. Cũng giống như các trí thức xa xưa của châu Âu, khi viết bằng chữ La tinh, thì người ta cũng để nguyên là văn tự viết bằng tiếng La tinh, không cần chua thêm những đặc điểm dân tộc gì riêng của tác giả?. Về phần tuyển chọn, tôi thấy chọn văn xuôi gồm các bài trong: Thiên cư thuyết, Hoa tiên truyện tự, Thương Sơn công thi tập hậu sự và 10 bài trong Mẫn Hiên thuyết loại đều hay, tiêu biểu và thoả đáng. Riêng phần thơ, lần này chọn 201 bài thơ chữ Hán, kể cũng còn hơi thòm thèm, nếu ta tính rằng Cao Bá Quát có tất cả đến 1300 bài thơ, và số bài được dịch ra , chỉ tính riêng trong tập thơ Cao Bá Quát của Trung tâm Quốc học - Hội Nhà văn Việt Nam, xuất bản ở TP Hồ Chí Minh năm 1974, cũng đã lên tới con số 418 bài do 37 người dịch. - Nên chăng, có thể chọn thêm một số bài đã dịch, “khả dĩ” có thể đem công bố nữa, nếu ta nghĩ rằng, lần in này của Thơ Cao Bá Quát là bộ sách kỷ niệm 1000 năm Thăng Long, và cũng không dễ có điều kiện để in lại một công trình tuyển chọn bề thế và công phu như thế này, suốt cả hàng chục năm tới nữa?. Trong bản Đề cương năm ngoái trình bày trước NXB, các soạn giả cũng hứa sẽ cố gắng tuyển chọn đến 250 bài?. Vậy có gì còn khó khăn hoặc hạn chế (khách quan hoặc chủ quan) trong việc tuyển chọn rộng rãi hơn này? . - Lần in này, tôi cũng đề nghị là nên in cả phần thơ chữ Hán nguyên bản. Còn chữ Nôm thì còn tùy thuộc vào khả năng hiện có thể có của NXB. Nếu làm được như thế sẽ nâng cao giá trị của công trình, nhất là với những người quan tâm nghiên cứu. - Phần tuyển chọn giai thoại tôi đề nghị nhóm biên soạn cố gắng rà soát lại thật kỹ, vì có một hai tình tiết ở các giai thoại này cũng có trùng lặp với tình tiết ở một số giai thoại đã phổ biến về một số danh nhân khác, nên người đọc không biết giai thoại nào về danh nhân nào là chính xác, nhất là tình trạng văn bản cũ của chúng ta, do nhiều hoàn cảnh, cũng hay bị “tam sao thất bản". Ngoài một số góp ý cụ thể trên, tôi thấy công trình là rất công phu, làm lại kỹ lưỡng, chu đáo và hoàn toàn xứng đáng được nghiệm thu và xuất bản. Chúc cho các soạn giả và Nhà xuất bản Hà Nội sớm ra mắt công trình này kịp thời với Đại lễ của Thủ đô.

1. Thơ văn Cao Bá Quát là một công trình rất có ý nghĩa trong đợt Kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội. Công trình hoàn thành sẽ có giá trị hệ thống lại toàn bộ sự nghiệp sáng tác văn học khá đồ sộ và rất có giá trị của một trong những tài năng kiệt xuất, tinh hoa của mảnh đất Thăng Long – Hà Nội ngàn năm văn hiến. Nguồn tư liệu được các tác giả công trình sử dụng là phong phú, cơ bản và đáng tin cậy, bao gồm trước hết là các tác phẩm văn học của Cao Bá Quát, sau đó là các tác phẩm nghiên cứu tiêu biểu về nhà thơ qua nhiều thế kỷ, trong đó nguồn tư liệu từ các tác giả miền Nam trước năm 1975 là rất đáng quý. Kết cấu của cuốn sách như được trình bày ở bản Đề cương là khá hợp lý, vừa thể hiện được nội dung cần thể hiện theo chiều lịch đại, vừa phản ánh được chiều sâu của sự nghiệp văn học của Cao Bá Quát và thành tựu của các học giả xưa nay nghiên cứu về nhà thơ. Với độ dày khoảng 700 – 800 trang viết có thể nói đây là một tập sách khá dày dặn và công phu, mang tính chuyên sâu, thể hiện tâm huyết của các tác giả và cơ quan chủ quản. Biên soạn, dịch thuật, nghiên cứu thơ văn của Cao Bá Quát thì đây không phải công trình đầu tiên. Đặc biệt gần đây, nhóm các dịch giả của Trung tâm nghiên cứu Quốc học đã cho ra đời bộ sách 2 tập Cao Bá Quát toàn tập (NXB Văn học – Trung tâm nghiên cứu Quốc học, T.1, 2004, T.2, 2009). Vậy sự tồn tại của công trình Thơ văn Cao Bá Quát của chúng ta có còn hợp lý không ? Theo như những diễn giải của bản Đề cương thì sự tồn tại của công trình này là hoàn toàn hợp lý. Và tôi với tư cách của người thẩm định bản Đề cương cũng hoàn toàn đồng ý với quan điểm này. Trước hết đó là sự tiếp tục ở một mức cao hơn cuốn sách Thơ chữ Hán Cao Bá Quát do GS Vũ Khiêu chủ biên - một cuốn sách rất có uy tín trong giới học thuật trong hàng chục năm qua, đồng thời với công việc tìm tòi các văn bản mới và thẩm định lại các văn bản đã có. Thứ hai, công trình tập hợp được một đội ngũ tác giả bao gồm các nhà nghiên cứu, dịch thuật có uy tín trong cả nước. Thứ ba, công trình ra đời do những nhu cầu rất cụ thể và chính đáng của đời sống văn hóa nhân dịp 1000 năm Thăng Long – Hà Nội, gắn với việc giới thiệu, nghiên cứu danh nhân Thăng Long – Hà Nội và giới thiệu những đóng góp của họ cho quê hương và cho dân tộc. 2. Sau đây là một vài ý kiến của chúng tôi với mong muốn góp ý cho Đề cương của cuốn sách được tốt hơn: Phải nói rằng Đề cương của cuốn sách đã khá hoàn chỉnh. Sự góp ý của chúng tôi chỉ là những ý kiến bổ sung, với mong muốn giúp cho cuốn sách tốt hơn. - Phải chăng tên của cuốn sách nên có sự bổ sung thêm, bởi kết cấu của cuốn sách không chỉ có phần tuyển tác phẩm Cao Bá Quát, mà còn các phần khác như phần Tuyển công trình nghiên cứu. Có thể đặt tên cuốn sách là: Thơ văn Cao Bá Quát và các công trình nghiên cứu hoặc Cao Bá Quát – Tác phẩm và công trình nghiên cứu. - Phần mở đầu: Lời giới thiệu nên nhấn mạnh thêm việc giới thiệu quê hương Phú Thị, Gia Lâm của nhà thơ, với những truyền thống của miền đất ngoại ô Thăng Long. Cũng nên nhấn mạnh bản lĩnh, nhân cách của nho sĩ Thăng Long, Bắc Hà qua thơ văn và cuộc đời Cao Bá Quát. - Sang Phần một: Tinh tuyển tác phẩm, các mục I – Thơ chữ Hán, II – Thơ phú Nôm, phải chăng ở Đề cương chi tiết thì nên cụ thể tên các tác phẩm được tuyển chọn để người thẩm định có thể biết rõ hơn các tác giả cuốn sách đã tuyển chọn tác phẩm nào, còn tác phẩm nào thì không chọn. - Trong Phần hai: Tuyển công trình nghiên cứu, trước phần Thư mục tham khảo khá rộng, chi tiết và công phu đã được trình bày cần phải có phần ghi tên 30 công trình được tuyển chọn (như vậy thì mới đúng với tên của Phần hai). Phần công trình tuyển này nên xếp theo thứ tự thời gian (và trong các đề mục cụ thể. Ví dụ: Cuộc đời, Quê hương, Thơ viết trong tù…) thì sẽ hợp lý hơn. - Trong phần Tuyển công trình nghiên cứu và phần Thư mục còn thiếu các bài viết nhân Kỷ niệm 200 năm sinh Cao Bá Quát tại Văn miếu Quốc tử giám. Sau đó một số bài có giá trị (như các bài của Phong Lê, Trần Nho Thìn…) đã được in lại trên Tạp chí văn học và trên các tạp chí khác. 3. Nhận xét chung: Tôi trân trọng đánh giá cao công phu của bản Đề cương chi tiết “Thơ văn Cao Bá Quát”. Mong muốn trong thời gian sớm nhất tập sách sẽ được xuất bản, đáp ứng đòi hỏi của bạn đọc yêu mến Thăng Long - Hà Nội và kỷ niệm 1000 năm Thăng Long – Hà Nội - trung tâm của đất nước. Mọi việc đã rất gấp gáp, đồng hồ đếm ngược cho biết thời điểm ấy chẳng còn bao lâu nữa.