Nội dung kinh tế được quy định chủ yếu trên ba phương diện: quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân về kinh tế; đường lối, quan điểm, nhiệm vụ, chính sách của Nhà nước về phát triển kinh tế và thẩm quyền về kinh tế của các cơ quan nhà nước.

Nguyên tắc tổng quát có tính nền tảng, chi phối được ghi nhận trong Hiến pháp (sửa đổi) đó là quyền con người, quyền công dân về kinh tế cùng với các quyền về chính trị, dân sự, văn hóa, xã hội được công nhận, tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm theo Hiến pháp và pháp luật và chỉ có thể bị hạn chế theo quy định của luật trong trường hợp cần thiết về lý do quốc phòng, an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội, đạo đức xã hội, sức khỏe của cộng đồng (Điều 14); không ai bị phân biệt đối xử trong đời sống kinh tế (Điều 16).

Về các quyền cụ thể, Hiến pháp quy định các quyền quan trọng có ý nghĩa thúc đẩy đầu tư, sản xuất, kinh doanh, đó là quyền sở hữu tư nhân và quyền thừa kế của mọi người được pháp luật bảo hộ đối với thu nhập hợp pháp, của cải để dành, nhà ở, tư liệu sinh hoạt, tư liệu sản xuất, phần vốn góp trong doanh nghiệp hoặc trong các tổ chức kinh tế khác. Nhà nước không thể tùy tiện mà chỉ được trưng mua hoặc trưng dụng có bồi thường tài sản của tổ chức, cá nhân theo giá thị trường trong trường hợp thật cần thiết vì lý do quốc phòng, an ninh hoặc vì lợi ích quốc gia, phòng, chống thiên tai (Điều 32).

Cùng với quyền sở hữu tư nhân và quyền thừa kế, mọi người có quyền tự do kinh doanh trong những ngành nghề mà pháp luật không cấm (theo nguyên tắc tại Điều 14 nói trên thì được hiểu là những ngành nghề mà luật không có quy định hạn chế quyền về kinh tế). Quyền tự do đi lại và cư trú trong nước, quyền ra nước ngoài và từ nước ngoài trở về nước (Điều 23), quyền làm việc, lựa chọn nghề nghiệp, việc làm và nơi làm việc (Điều 35), quyền nghiên cứu khoa học và công nghệ và thụ hưởng lợi ích từ hoạt động đó (Điều 40), trách nhiệm của Nhà nước bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ (Điều 62)... đều gắn bó mật thiết và luôn đồng hành cùng với các quyền con người, quyền công dân về kinh tế. Các quyền con người về kinh tế không chỉ dành riêng cho công dân nước ta, mà còn áp dụng với công dân nước ngoài đầu tư tại Việt Nam. Mọi người, mọi công dân có các quyền về kinh tế, đồng thời có trách nhiệm thực hiện nghĩa vụ đối với Nhà nước và xã hội (Điều 15), trong đó đặc trưng nhất là nghĩa vụ nộp thuế (Điều 47).

Có thể nói, quyền con người, quyền công dân về kinh tế cùng với các lợi ích hợp pháp, chính đáng của cá nhân được đặt trong mối quan hệ hài hòa với lợi ích quốc gia, dân tộc là một trong những động lực quan trọng nhất để thực hiện mục tiêu dân giàu và thúc đẩy sự phát triển kinh tế của đất nước.

Hiến pháp (sửa đổi) tiếp tục khẳng định đường lối, quan điểm phát triển bền vững, nhiệm vụ xây dựng nền kinh tế độc lập, tự chủ, phát huy nội lực, hội nhập hợp tác quốc tế; gắn kết chặt chẽ với phát triển văn hóa, thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội, bảo vệ môi trường (Điều 50), thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Đường lối, quan điểm, nhiệm vụ, phát triển nền kinh tế được hiến định như trên là cơ sở và định hướng hoàn thiện và thực thi hệ thống pháp luật, chính sách kinh tế của Nhà nước và hoạt động kinh tế của các tổ chức, cá nhân.

Về tính chất, mô hình của nền kinh tế và quan điểm về các thành phần kinh tế, Hiến pháp (sửa đổi) xác định nền kinh tế Việt Nam là nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa với nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế; kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo; các thành phần kinh tế đều là bộ phận cấu thành quan trọng của nền kinh tế quốc dân; các chủ thể (các doanh nghiệp, tổ chức kinh tế khác) thuộc các thành phần kinh tế bình đẳng, hợp tác và cạnh tranh theo pháp luật; Nhà nước khuyến khích, tạo điều kiện để doanh nhân, doanh nghiệp và cá nhân, tổ chức khác đầu tư, sản xuất, kinh doanh; phát triển bền vững các ngành kinh tế, góp phần xây dựng đất nước; tài sản hợp pháp của cá nhân, tổ chức đầu tư, sản xuất, kinh doanh được pháp luật bảo hộ và không bị quốc hữu hóa (Điều 51).

Đây là điều làm cho cộng đồng doanh nhân, doanh nghiệp thuộc khu vực kinh tế tư nhân rất phấn khởi và tin tưởng vì lần đầu tiên vai trò của mình được ghi nhận trong Hiến pháp.

Theo tinh thần đó, doanh nhân, doanh nghiệp là lực lượng và động lực quan trọng của nền kinh tế quốc dân.

Về vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế thị trường, Hiến pháp (sửa đổi) xác định ba chức năng chủ yếu đó là: xây dựng và hoàn thiện thể chế kinh tế, điều tiết nền kinh tế trên cơ sở tôn trọng các quy luật thị trường và thực hiện quản lý nhà nước với sự phân công, phân cấp, phân quyền (giữa các ngành, các cấp), đồng thời thúc đẩy liên kết kinh tế vùng, bảo đảm tính thống nhất của nền kinh tế quốc dân (Điều 52). Như vậy, Hiến pháp (sửa đổi) đã ghi nhận các quan niệm mới, đúng đắn về mối quan hệ với Nhà nước, thị trường, doanh nghiệp và xác định nguyên tắc mới về phân quyền cùng với phân công, phân cấp quản lý; định hướng các địa phương phát triển trong mối liên kết kinh tế vùng, trong một nền kinh tế quốc dân thống nhất.

Hiến pháp (sửa đổi) cũng quy định khái quát và phù hợp hơn phạm vi, đối tượng các loại tài sản thuộc sở hữu toàn dân là tài sản công do Nhà nước đại diện chủ sở hữu và thống nhất quản lý, đó là đất đai, tài nguyên nước, tài nguyên khoáng sản, nguồn lợi ở vùng biển, vùng trời, tài nguyên thiên nhiên khác và các tài sản do Nhà nước đầu tư, quản lý (Điều 53).

Đối với tài nguyên đất đai, Nhà nước có chế độ quản lý đặc biệt, đồng thời vẫn bảo đảm quyền sử dụng đất của tổ chức, cá nhân. Việc thu hồi đất, trưng dụng đất được hiến định. Nhà nước chỉ thu hồi đất do tổ chức, cá nhân đang sử dụng trong trường hợp thật cần thiết do luật định vì mục đích quốc phòng, an ninh; phát triển kinh tế - xã hội vì lợi ích quốc gia, công cộng theo nguyên tắc công khai, minh bạch và bồi thường theo quy định của pháp luật. Nhà nước cũng chỉ trưng dụng đất trong trường hợp thật cần thiết do luật định để thực hiện nhiệm vụ quốc phòng, an ninh hoặc trong tình trạng chiến tranh, tình trạng khẩn cấp, phòng, chống thiên tai (Điều 54). Luật Đất đai vừa được Quốc hội thông qua đã cụ thể hóa nội dung và tinh thần đó của Hiến pháp (sửa đổi). Cùng với tài sản công, tài chính công và đơn vị tiền tệ quốc gia là nội dung mới được quy định trong Hiến pháp (sửa đổi). Cụ thể, ngân sách nhà nước, dự trữ quốc gia, quỹ tài chính nhà nước và các nguồn tài chính công khác do Nhà nước thống nhất quản lý và phải được sử dụng hiệu quả, công bằng, công khai, minh bạch, đúng pháp luật. Ngân sách nhà nước gồm ngân sách trung ương và ngân sách địa phương, trong đó ngân sách trung ương giữ vai trò chủ đạo, bảo đảm nhiệm vụ chi của quốc gia. Các khoản thu, chi ngân sách nhà nước phải được dự toán và do luật định.

Đơn vị tiền tệ quốc gia là đồng Việt Nam. Nhà nước có trách nhiệm bảo đảm ổn định giá trị đồng tiền quốc gia (Điều 55).

Tài sản thuộc sở hữu toàn dân -tài sản công và tài chính công là nguồn lực vật chất cần thiết, quan trọng để Nhà nước thúc đẩy, khuyến khích đầu tư phát triển, định hướng, điều tiết nền kinh tế vì phúc lợi chung của nhân dân. Đồng thời, việc xác định phù hợp phạm vi, đối tượng các loại tài sản công, tài chính công sẽ mở rộng dư địa cho khu vực tư phát triển.

Đối với thẩm quyền về kinh tế của các cơ quan nhà nước, Hiến pháp (sửa đổi) quy định Quốc hội thực hiện quyền lập pháp, quyết định các vấn đề quan trọng của đất nước và giám sát tối cao đối với hoạt động của Nhà nước, theo đó Quốc hội ban hành các luật về kinh tế; quyết định mục tiêu, chỉ tiêu, chính sách, nhiệm vụ cơ bản phát triển kinh tế - xã hội của đất nước; quyết định chính sách cơ bản về tài chính, tiền tệ quốc gia; quy định, sửa đổi hoặc bãi bỏ các thứ thuế; quyết định phân chia các khoản thu và nhiệm vụ chi giữa ngân sách trung ương và ngân sách địa phương; quyết định mức giới hạn an toàn nợ quốc gia, nợ công, nợ chính phủ; quyết định dự toán ngân sách nhà nước và phân bổ ngân sách trung ương, phê chuẩn quyết toán ngân sách nhà nước; phê chuẩn các điều ước quốc tế liên quan đến đầu tư - thương mại - thuế; giám sát việc thực hiện các luật và nghị quyết của Quốc hội về các nội dung đó (Điều 69 và Điều 70). Với sự chỉ đạo, điều hòa, phối hợp của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Hội đồng Dân tộc và các Ủy ban của Quốc hội, trong đó có Ủy ban Kinh tế và Ủy ban Tài chính -Ngân sách của Quốc hội có nhiệm vụ giúp Quốc hội thực hiện các chức năng nói trên (Điều 74, Điều 75 và Điều 76).

Là cơ quan hành chính nhà nước cao nhất, thực hiện quyền hành pháp, cơ quan chấp hành của Quốc hội, Chính phủ chịu trách nhiệm chính về sự phát triển kinh tế của đất nước, có nhiệm vụ đề xuất, xây dựng chính sách trình Quốc hội, Ủy ban Thường vụ Quốc hội quyết định hoặc quyết định theo thẩm quyền để thống nhất quản lý về kinh tế, đặc biệt là trình Quốc hội quyết định các dự án luật, dự án ngân sách nhà nước và các dự án phát triển kinh tế (Điều 94 và Điều 96).

Chính quyền địa phương theo quy định của Hiến pháp (sửa đổi) có trách nhiệm phát triển kinh tế trên địa bàn do mình quản lý, trên cơ sở thẩm quyền được phân định và nhiệm vụ được cơ quan Nhà nước cấp trên giao (Điều 112).

Tham gia kiểm soát các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện quyền lực về kinh tế, đặc biệt là giúp Quốc hội giám sát việc thực hiện nhiệm vụ kinh tế và ngân sách nhà nước, Kiểm toán Nhà nước lần đầu tiên có vị trí hiến định, do Quốc hội thành lập, hoạt động độc lập và chỉ tuân theo pháp luật, có trách nhiệm kiểm toán việc quản lý, sử dụng tài chính, tài sản công và báo cáo kết quả kiểm toán trước Quốc hội, Ủy ban Thường vụ Quốc hội (Điều 118).

Nhìn một cách hệ thống, có thể khẳng định với các quy định như trên, Hiến pháp (sửa đổi) đã tạo lập nền tảng căn bản để hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta, phù hợp với xu thế mới. Công việc tiếp theo đòi hỏi nhiều công sức, nỗ lực và đầy thách thức, đó là biến các quy phạm khái quát, có tính nguyên tắc của Hiến pháp thành thực tiễn sinh động trong đời sống kinh tế - xã hội của đất nước. Kế hoạch, chương trình hành động cụ thể, những việc cần làm trước mắt cũng như các năm tiếp theo đã được nêu trong Chỉ thị số 32-CT/TW ngày 3-1-2014 của Ban Bí thư Trung ương Đảng, Nghị quyết số 64/2013/QH13 ngày 28-11-2013 của Quốc hội và Nghị quyết số 78/NQUBTVQH13 ngày 2-1-2014 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội. Triển khai thi hành Hiến pháp (sửa đổi), trong đó có các quy định về nội dung kinh tế cần lưu ý một số vấn đề như sau: Thứ nhất, Hiến pháp có giá trị pháp lý cao nhất, mọi văn bản pháp luật khác phải phù hợp với Hiến pháp (Điều 119). Do đó, các cơ quan nhà nước có thẩm quyền phải đình chỉ hoặc bãi bỏ ngay những văn bản pháp luật trái với Hiến pháp (sửa đổi); những văn bản pháp luật hiện hành không trái với Hiến pháp (sửa đổi) đương nhiên vẫn có hiệu lực nhưng được thực hiện phù hợp với mục tiêu, nguyên tắc, giá trị và tinh thần mới của Hiến pháp về phát triển kinh tế trong bối cảnh mới. Việc áp dụng các văn bản pháp luật hiện hành đó dưới ánh sáng thần linh pháp quyền của Hiến pháp (sửa đổi) chắc chắn sẽ tạo ra hiệu ứng mạnh, tích cực hơn và đạt hiệu quả, hiệu lực cao hơn.

Thứ hai, đối với những quy định của Hiến pháp (sửa đổi) có hiệu lực trực tiếp thì mọi người, mọi công dân căn cứ vào các quy định cụ thể đó và các nguyên tắc chung của Hiến pháp để thực hiện quyền và nghĩa vụ của mình; các cơ quan nhà nước có thẩm quyền cũng căn cứ vào đó để thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn tương ứng.

Ủy ban Thường vụ Quốc hội với quyền hạn giải thích Hiến pháp có vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ việc áp dụng trực tiếp các quy định của Hiến pháp. Nguyên tắc hiệu lực trực tiếp bảo đảm cho Hiến pháp (sửa đổi) có hiệu lực từ ngày 1-1-2014 như Nghị quyết của Quốc hội đã quy định.

Thứ ba, đối với những quy định của Hiến pháp (sửa đổi) yêu cầu sửa đổi, bổ sung hoặc ban hành mới các văn bản pháp luật để thực hiện thì cùng với nhóm văn bản về bộ máy nhà nước, cần ưu tiên nhóm văn bản về kinh tế, nhất là các văn bản phục vụ tái cơ cấu nền kinh tế gắn với đổi mới mô hình tăng trưởng, hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường, các văn bản liên quan đến quyền sở hữu, quyền tự do kinh doanh, kiến tạo môi trường thuận lợi và cạnh tranh bình đẳng, lành mạnh, thúc đẩy, khuyến khích các tổ chức, cá nhân đầu tư, sản xuất, kinh doanh.

Chúng ta tin tưởng rằng, việc triển khai thi hành Hiến pháp (sửa đổi) sẽ tạo động lực mới thúc đẩy nền kinh tế của nước ta phát triển mạnh mẽ trong thời gian tới.

NGUYỄN VĂN PHÚC - Phó Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế của Quốc hội, Phó Trưởng Ban Biên tập Dự thảo sửa đổi Hiến pháp năm 1992

(Theo nhandan.org.vn)