Làng Đông Xã (còn gọi là làng Đông) vốn là một thôn của làng Yên Thái, nổi tiếng với nghề làm giấy dó truyền thống. Tách ra thành một làng độc lập vào đầu thế kỷ 20, ngày nay làng thuộc cụm 4, phường Bưởi, quận Tây Hồ, (Hà Nộ)i. Sau những thăng trầm của lịch sử, trong cả vùng giấy Yên Thái nói chung và làng Đông Xã nói riêng, giờ đây chỉ còn duy nhất gia đình ông Đoán giữ được nghề làm giấy gia truyền.

Đến thăm tư gia của ông Đoán trong một ngõ hẻm của đường Thụy Khuê, mọi người sẽ bắt gặp một chiếc bể seo giấy lớn cùng bộ cối và chày giã giấy nằm choán một góc sân trước nhà ông. Trong gian bếp là hàng tạ vỏ cãnh, nguyên liệu làm giấy dó và hàng loạt công cụ của người làm giấy như liềm, khuôn seo, nong, sàng, sọt, giá…

Trong vẻ mặt thoáng buồn, ông Đoán cho biết: lần sản xuất giấy dó gần đây nhất đã diễn ra cách đây hai năm. Từ đó cho đến nay xưởng giấy của ông không còn sản xuất thêm mẻ giấy nào, do không nhận được sự bảo trợ lâu dài cho đầu ra của giấy và cũng do ông còn vướng bận với trọng trách phó ban quản lý di tích của phường Bưởi, một phường tập trung với mật độ rất lớn các di tích cổ của Hà Nội. Nhưng đôi mắt tuổi 75 của ông lại sáng ngời lên khi tự tin khẳng định, gia đình ông vẫn giữ được toàn bộ bí kíp làm giấy truyền thống và sẵn sàng triển khai việc làm giấy bất cứ lúc nào có thể.

Theo ông Đoán, từ khi bắt đầu cho đến khi có được mẻ giấy đầu tiên chỉ mất hơn hai tuần. "Vệc làm giấy dó trải qua rất nhiều công đoạn khác nhau như xử lý vỏ cây, đạp bìa, giặt dó, giã dó, nấu dó, lọc dó, seo giấy, phơi giấy. Tất cả đều được thực hiện thủ công", ông Đoán nói.

Ông Đoán cho biết, loại giấy này được gọi là giấy dó lụa, vào thời xưa chuyên được dùng để in kinh sách, viết các loại sắc phong và chiếu chỉ mà ngày nay, nhiều đình chùa và làng xã vẫn còn lưu giữ được. Gia phả dòng tộc Nguyễn Thế của ông Đoán cũng được làm bằng giấy dó lụa của gia đình, đã trải qua nhiều đời vẫn được gìn giữ vẹn toàn.

Vào thế kỷ 20, kỹ thuật bóc kép nhiều lớp và kỹ thuật cán giấy đã được phát triển. Giấy dó Yên Thái cũ vốn chỉ được bóc đơn, nay đã được chồng nhiều lớp, tạo nên những độ dày khác nhau và được cán lại cho đanh chắc. Những thớ sợi của vỏ cãnh vốn đã rất dẻo dai, nay được liên kết nhiều lớp ngang, dọc, chéo, được cán chặt với nhau và tráng bề mặt bằng nhựa cây gỗ mò đã tạo thành một thứ giấy bền bỉ độc nhất vô nhị. Chính loại giấy này đã vinh dự được chọn làm giấy để in bản Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được phát cho các cơ quan cao cấp của Trung ương, ngay sau khi Bác mất. Ông Đoán vẫn còn giữ được một bản di chúc này.

Bàn tay ông Đoán run run khi lần giở từng trang Di chúc. Từng trang giấy vẫn vẹn toàn, cứng cáp và hầu như không nhuốm màu sắc thời gian. Ông cho biết bìa của bản Di chúc là giấy dó được bóc kép 6 lần, còn giấy ruột được bóc kép 3 lần. Những trang giấy này được sản xuất tại chính gia đình ông.

Vốn được học ngành giấy và có quá trình công tác ở nhà máy giấy Hoàng Văn Thụ, ông Đoán cho biết loại giấy dó gia truyền của gia đình ông có nhiều điểm ưu việt hơn so với hầu hết các loại giấy mới như xé khó rách, ngâm khó bở và không bị mối mọt. Theo ông Đoán, bên Bắc Ninh bây giờ cũng có những cơ sở sản xuất giấy dó, nhưng chất lượng và màu sắc không thể bằng giấy dó truyền thống do họ đã xử lý bột giấy bằng xút làm bở và thuốc làm trắng.

Theo ý kiến của một nhà nghiên cứu Nhật Bản, với những bí kíp gia truyền và phẩm chất vốn có, giấy dó truyền thống nhà ông Đoán không chỉ là một loại giấy độc nhất vô nhị ở Việt Nam mà còn xứng đáng có được một tầm vóc lớn trong lịch sử ngành sản xuất giấy của thế giới.

Những bậc tiền bối trong gia tộc Nguyễn Thế đã truyền lại nghề làm giấy cho con cháu với lời khuyên bất hủ: một tháng chỉ cần bỏ ra 5 ngày, làm đủ 2 vạn tờ giấy cũng đủ sung túc cả gia đình. Tiếc thay, với hiện trạng sản xuất lay lắt như hiện nay, nghề thịnh vượng một thời này đang có nguy cơ mai một hoàn toàn. 

Vốn giữ một vị trí quan trọng trong đời sống xã hội thời xưa như một loại giấy của học vấn và quyền thế, giấy gió Yên Thái cần nhận được sự trân trọng và tôn vinh trong xã hội ngày nay. Ông Đoán bày tỏ mong muốn loại giấy gia truyền của làng được Nhà nước sử dụng làm chất liệu để sản xuất các loại giấy tờ quan trọng như văn bằng, chứng chỉ, bằng khen… Điều này sẽ giúp hồi sinh nghề làm giấy dó truyền thống ở vùng Yên Thái và cũng là hành động tôn vinh nghề cổ trên thực tế, thay vì chỉ bằng lời nói.

(Theo Hanoimoi.com.vn)