Nhà thơ Hữu Thỉnh. Ảnh: internet

Trước những thay đổi chưa từng có của đất nước, văn học tiếp tục trình diện bức tranh rộng lớn về đời sống và con người. Trong lúc đời sống còn nhiều khó khăn và trước những ve vuốt, cám dỗ của thị trường, việc kiên định khát vọng xã hội và thẩm mỹ có thể coi là cuộc bám trụ kiên cường của bản lĩnh nhà văn. Tiếp cận hiện thực mới diễn ra đồng thời với việc tiếp cận tư tưởng, tâm hồn tâm lý của lớp công chúng mới. Đó là những cố gắng rất đáng trân trọng trong lao động sáng tạo của nhà văn. Qua đó không gian sáng tạo được mở rộng. Tầm nhìn được nâng lên. Khả năng phân tích, lý giải nhiều vấn đề xã hội và lịch sử từng trải hơn trước đây. 

Các tác phẩm văn học có mối quan tâm chung, đó là thân phận con người dưới biết bao tác động của lịch sử và văn hóa. Xa hoặc gần, các nhà thơ, nhà văn luôn đau đáu về sự hoàn thiện con người trước áp lực những mặt trái của xã hội đang làm rạn nứt mối liên kết cộng đồng và sự phai nhạt nền tảng văn hóa. Sự phê phán sắc sảo mọi cái xấu, cái ác, những mặt tha hóa làm nổi bật tinh thần xây dựng, thái độ trong cuộc sống, đồng cảm, chia sẻ trước nỗi đau tinh thần và những bất hạnh trong cuộc sống. Lương tâm nhà văn luôn tỉnh thức.

Thơ ca là tâm hồn của dân tộc. Một thể loại cổ nhất nhưng luôn đi tiên phong về đổi mới cách cảm, cách nghĩ và về những vận động nội tại nhằm mở rộng sự cộng hưởng và khả năng khái quát cuộc sống vốn là phẩm chất ưu việt của thể loại này. Tình hình phát triển thơ trong những năm qua giải đáp câu hỏi thơ có thể đi vào đời sống như thế nào. Để làm việc đó, có nhiều hướng tìm tòi, hoặc là sự bứt phá về mặt hình thức, thơ không vần, thơ văn xuôi đồng thời phát triển với thơ thiền, thơ lục bát, thơ luật Đường hoặc là trở lại một cách ấn tượng với thể loại trường ca- một thể loại đang có sự vận động mới mẻ, một bước tiến mới trong cách thức thể hiện và nội dung phản ánh... tất cả tạo nên hình ảnh một nền thơ đang vận động. Sau vụ gặt trường ca chống Mỹ, những năm gần đây lại nở rộ một loạt trường ca mới của các tác giả trẻ hơn với sự mở rộng về dung lượng sử thi và trữ tình. Thái độ của chúng ta là trân trọng tất cả, miễn là hay. Quy luật sáng tạo là hướng tới những giá trị chưa từng có, mọi tìm tòi, không dễ tới đích ngay từ đầu. Ngay cả những thiên tài cũng cần rất nhiều bản nháp, trên một tinh thần dân chủ tự do cả trong sáng tác và thưởng thức nghệ thuật.

Về truyện ngắn vốn là thể loại có nhiều thành tựu nhất, hiện nay vẫn tiếp tục phát triển. Các cuộc thi truyện ngắn được tổ chức liên tục rộng khắp trong cả nước tạo ra môi trường xuất hiện nhiều truyện ngắn hay. Cái hay của truyện ngắn là sự kết hợp những giá trị cao cả với vẻ đẹp bình dị, thường ngày, thân gần với cuộc sống và con người. Cái mới của nó là sự kết hợp giữa tính tự truyện và thẩm mỹ thường ngày, là khả năng tiếp cận thế giới phức hợp, sâu thẳm và trần thế của con người, tăng thêm mối giao cảm với người đọc. Về dung lượng, nó có thể co lại với một trang chữ ít nhất được gọi là truyện ngắn mini, hoặc mở rộng hết kích cỡ, không phải là một lát cắt mà là cả một đời người với một không gian và một lịch trình rộng thoáng hơn trước. Bút pháp cũng rất linh hoạt, mới mẻ. Đây là thể loại tạo nên niềm tự hào của văn học ta. 

Tiểu thuyết là thể loại trọng yếu của văn học. Đó là cả một thế giới: Tiểu thuyết sử thi, tiểu thuyết tư liệu, tiểu thuyết hài hước, tiểu thuyết tâm lý, tiểu thuyết dã sử, tiểu thuyết thế sự, tiểu thuyết viễn tưởng... cùng xuất hiện nói lên một cách sống động về sự phát triển của thể loại này. Xuất hiện những bộ tiểu thuyết nhiều tập với dày công sáng tạo hàng mấy chục năm của tác giả...

Trong lĩnh vực lý luận phê bình. Đây là lĩnh vực của trí tuệ, được xem là ý thức của văn học. Khắc phục tâm lý coi lý luận phê bình đối lập với sáng tác, không khí sinh hoạt và mối quan hệ giữa lý luận, phê bình và sáng tác trở nên gần gũi và thân mật hơn. Đó là sự đối thoại dân chủ, thẳng thắn, cùng thảo luận, cùng lắng nghe nhau, trả lại sự công bằng, khách quan cho sự nhìn nhận đánh giá các sự kiện, các giá trị trong quá khứ, đồng thời giải tỏa một số ẩn ức do thiếu thông tin. Cái chưa được là tính lý luận, trình độ lý luận chưa cao. Tuy vậy, đây là một lĩnh vực không đơn giản. Nó vừa là khoa học vừa là nghệ thuật, vừa là trí tuệ vừa là tình cảm, càng ngày càng thấy cần phải có một đội ngũ chuyên gia hàng đầu, có tiếng nói thẩm quyền về các vấn đề nghề nghiệp…  

Tuy vậy, cùng với những thành công của sự phát triển văn học nhiều năm qua, rút ra kinh nghiệm là phải kiên trì và tìm mọi cách để nhà văn gắn bó mật thiết với đời sống. Đó là kỷ luật làm việc và nếp sống hằng ngày của nhà văn, đồng thời cũng là giải pháp quan trọng nhất để nâng cao chất lượng sáng tác, sức sống của văn học. Mặt khác, cần nắm vững yêu cầu chuyên nghiệp hóa, không ngừng đổi mới tư duy nghệ thuật, làm mới nền văn học trên cơ sở làm mới từng nhà văn. Kết hợp nhuần nhuyễn ba yếu tố chính trị, xã hội, nghề nghiệp trong tất cả các hoạt động của nhà văn, làm cho nó thấm đẫm trong cách cảm, cách nghĩ trong nếp sống hằng ngày của mỗi người cầm bút. Mở rộng dân chủ trong học thuật đồng thời kiên định giữ vững nguyên tắc xây dựng Hội vững mạnh về tổ chức, tập hợp, phát huy mọi tiềm năng sáng tạo.

Và cuối cùng là xử lý nhuần nhuyễn, thận trọng, kịp thời những vấn đề hy sinh trong đời sống văn học, giúp nhà văn tự điều chỉnh, phát triển tài năng…