Dọc hai bờ sông Nhuệ có nhiều di tích: đình, đền, chùa gắn với triều Trần,
đặc biệt là gia đình Trần Hưng Đạo. Ảnh: Bá Hoạt
Thời Trần, sông Nhuệ chảy xuôi có đoạn
nối với các sông Tô Lịch, Đáy, Châu Giang và nhiều chi lưu tỏa đi khắp
nơi. Lại có đường thủy về tận Tức Mặc, phủ Thiên Trường (Nam Định). Theo
chính sử và thần phả có thể hình dung đại gia đình An Sinh Vương Trần
Liễu và con cháu có ấp thang mộc ở nhiều nơi, trước năm 1237 có ở cả phủ
Ứng Thiên, sau đó mới chuyển về vùng An Sinh, An Bang, An Hưng, An
Dưỡng, An Phụ (Hải Dương, Quảng Ninh ngày nay). Năm 1251, Trần Quốc Tuấn
lấy Thiên Thành Công chúa, gia đình phải nhượng một phần đất phủ Ứng
Thiên cho Trung Thành Vương vì Trung Thành Vương đã có lễ ăn hỏi trước
với Thiên Thành Công chúa. Năm 1289, Trần Quốc Uy - con trai thứ ba của
Trần Hưng Đạo, còn xin triều đình cho đất Canh Hoạch (làng Vác) xã Dân
Hòa, huyện Thanh Oai làm đất thang mộc. Như vậy, nhiều thế hệ của gia
đình Trần Hưng Đạo đã gắn bó với vùng đất và người dân Ứng Thiên, cả
thời bình và thời chiến. Dọc hai bờ sông Nhuệ có rất nhiều đình, đền,
miếu, chùa gắn với triều Trần, đặc biệt là gia đình Trần Hưng Đạo. Những
dấu vết trên, nay không còn nhiều và đã phôi pha, nhưng được lưu giữ
khá đậm trong thần phả, ngọc phả, lễ hội và ký ức của con người.
Xã Kim Chung, huyện Hoài Đức, ở gần thị trấn Trạm Trôi và Nhổn sôi động
hiện nay, thời Hai Bà Trưng, sau khởi nghĩa thất bại, nghĩa quân đã về
đây ẩn náu, sinh sống trong lau sậy, bắt cá, bắt cò, dần dần lập làng
Lai Hương, ngày nay là Lai Xá. Năm 1237, An Sinh Vương Trần Liễu và phu
nhân đã về đây một thời gian. Mấy chục năm sau, Vương trở lại đất này,
xin triều đình cho làng Lai Xá được hưởng chế độ Hộ gia thần, miễn phu
phen, tạp dịch, giúp dân xây sửa đình Quan (đình Ngoài), đình Đụn (đình
Trong), chùa Bảo Liên, chùa Linh Bảo, đỡ tiền cho người già, người
nghèo… An Sinh Vương qua đời, dân Lai Xá xin triều đình thờ phụng ông
làm Thành hoàng. Ngày nay đình Quan có ngai, bài vị thờ Trần Liễu, đình
Đụn có ngai, bài vị thờ Hoàng hậu Thuận Thiên và cung phi Nguyệt Nương.
Di tích thứ hai có liên quan đến cha con Trần Liễu và Trần Hưng Đạo là
chùa Khúc Thủy, thuộc xã Cự Khê, huyện Thanh Oai. Các bậc cao niên ở hai
làng Lai Xá (Hoài Đức), Khê Tang (Thanh Oai) có nhắc tới sự tích: Sau
khi Thái Tổ (1184-1234) Trần Thừa qua đời, quyền hành tập trung vào tay
Thái sư Trần Thủ Độ. Thái sư ép Lý Thuận Thiên đang có mang với Trần
Liễu phải lấy Trần Thái Tông (Trần Cảnh), gọi là mạo nhận để có con nối
dõi sự nghiệp hai dòng tộc Trần - Lý, vì đã nhiều năm mà Lý Chiêu Hoàng
không sinh con. Phản ứng trước sự áp đặt trên, Thái Tông bỏ Thăng Long
ra Yên Tử (Quảng Ninh), còn Trần Liễu chạy về Lai Xá (Kim Chung, huyện
Hoài Đức). Để đề phòng chuyện không hay, Trần Thủ Độ bắt Trần Quốc Tuấn
để ép Trần Liễu. Thương con, Trần Liễu bí mật gửi Quốc Tuấn vào chùa
làng Khúc Thủy bên dòng sông Nhuệ, ẩn mình trong hàng cây cổ thụ sum
suê, ít người biết đến. Sau những phản kháng bất thành, Trần Liễu về an
trí ở An Sinh - An Phụ - Kinh Môn (Hải Dương), mới đón Quốc Tuấn về. Như
vậy, thời thơ ấu, có một thời gian, Trần Quốc Tuấn đã được nuôi dưỡng
trong chùa làng Khúc Thủy, bên dòng sông Nhuệ.
Ở xã Cự Khê, huyện Thanh Oai có 2 ngôi đình, gọi là đình Hạ và đình
Thượng, ở làng Khê Tang, thờ phụng Trần Hưng Đạo - Anh hùng dân tộc và
tướng quân Trần Thông làm Thành hoàng. Thần phả đình ghi sự kiện năm
1285, Quốc công Tiết chế Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn đã về xã Cự
Khê, nơi ông đã được chở che trong thời thơ ấu. Bấy giờ giặc Nguyên Mông
đang tràn vào xâm lược Đại Việt, Trần Quốc Tuấn kêu gọi trai tráng vùng
Ứng Thiên tòng quân đánh giặc. Các bậc cao niên ủng hộ, Khê Tang có 271
thanh niên hăng hái nhập ngũ, rèn vũ khí, luyện tập võ nghệ, thích trên
tay hai chữ “Sát Thát”. Tiếp đó, tướng quân Trần Thông cùng các dân
binh tiến về phía bến Chương Dương (huyện Thường Tín) đánh thắng giặc
Nguyên- Mông. Chỉ huy trận đánh này là Thượng tướng Thái sư Trần Quang
Khải. Đại Việt Sử ký toàn thư (NXB Khoa học xã hội 1998) ghi: Ngày 10
tháng 5 năm 1285 (tháng Tư năm Ất Dậu), Thượng tướng Trần Quang Khải,
Hoài Văn Hầu Quốc Toản và Trần Thông, Nguyễn Khả Lạp và em là Nguyễn
Truyền đem dân binh các lộ đánh bại quân giặc ở các xứ kinh thành,
Chương Dương. Quân giặc tan vỡ lớn. Bọn Thái tử Thoát Hoan, Bình Chương A
Lạt rút chạy qua sông Lô (tức sông Hồng nay). Như vậy là chính sử đã
nhắc đến tướng quân Trần Thông và các dân binh. Còn thần phả nhắc ông
được thờ ở nhiều nơi, riêng xã Cự Khê có ba nơi tôn ông làm Thành hoàng.
Năm 1289, triều Trần tổ chức khen thưởng cho các tướng lĩnh, vương hầu,
châu, phủ… có công đánh giặc cứu nước. Trần Hưng Đạo và Trần Thông về Cự
Khê khen thưởng, cấp tiền bạc để dân sinh sống sau chiến tranh. Làng
Khê Tang dựng ngôi đình, Trần Hưng Đạo chọn đất có thế và hướng đẹp.
Tưởng nhớ công đức của hai vị anh hùng dân tộc, dân Khê Tang xin triều
đình được thờ phụng.
Xã Dân Hòa, huyện Thanh Oai, có đình Canh Hoạch (đình Vác) thờ tướng
quân Trần Quốc Uy, con trai thứ ba của Trần Hưng Đạo. Tướng quân đã về
Vác tuyển quân, nhận lương thực, được dân hết lòng ủng hộ. Đem quân đi
đánh giặc ở nhiều nơi, sau chiến tranh thay mặt triều đình, ông quay về
khen thưởng cho dân làng. Trần Quốc Uy giúp dân thoát khỏi đói nghèo,
gây lề thói, đào giếng ăn nước sạch, dựng đình, dựng chùa… lại xin triều
đình cho làng Canh Hoạch là ấp thang mộc. Dân Canh Hoạch xin thờ Trần
Quốc Uy làm Thành hoàng khi ông mất tại Vạn Kiếp.
Xã Nghiêm Xuyên, huyện Thường Tín, có đình Cống Xuyên. Trong cuộc kháng
chiến chống Nguyên-Mông, tướng quân Phạm Ngũ Lão (con rể của Trần Hưng
Đạo) đã về đây tuyển quân, nhận lương, huấn luyện dân binh. Già trẻ tham
gia cứu nước, giúp cánh quân của Phạm Ngũ Lão đánh thắng giặc ở Hàm Tử
(nay thuộc xã Hàm Tử, huyện Khoái Châu, Hưng Yên). Sau thắng lợi hoàn
toàn của cuộc kháng chiến chống xâm lược, thay mặt triều đình, Phạm Ngũ
Lão về nơi đây khen thưởng dân làng, giúp khôi phục kinh tế, văn hóa,
được dân thờ khi qua đời.
Xã Minh Tân, huyện Phú Xuyên có đình Thần Quy và chùa Thần Quy, nơi giao
lưu sông Nhuệ với sông Châu Giang, sông Hồng, có vị trí chiến lược quan
trọng về giao thông, quân sự, kinh tế, văn hóa, tâm linh… dưới thời
Trần. Huyền Trân Công chúa - con gái vua Trần Nhân Tông, cháu ngoại Trần
Hưng Đạo - lấy vua Chiêm Thành là Chế Mân để đổi lấy vùng đất từ Quảng
Bình vào Thuận Hóa ngày nay. Trên đường vào Nam, bà đã dừng thuyền ở
chùa Thần Quy lễ phật. Năm 1307, Chế Mân qua đời. Năm 1308, tháng 8,
Huyền Trân từ đất Chiêm Thành trở về nước, lại dừng thuyền ở đây lên bái
lễ. Những năm cuối đời, quy y cửa Phật, bà đã giúp đỡ cho dân làng làm
ăn, mở mang tôn tạo chùa chiền, được dân thờ trong đình làng Thần Quy.
Ngày nay, chùa Thần Quy còn giữ được hệ thống tượng Phật độc đáo, in đậm
nghệ thuật điêu khắc thời Trần. Đất Minh Tân khuất nẻo còn lưu giữ dấu
vết người con gái đã hy sinh tình riêng cho lợi ích đất nước, không lẽ
đường phố nội đô Hà Nội không có nơi nào đáng để đặt tên bà?
Dọc theo sông Nhuệ, dày đặc những dấu tích lịch sử văn hóa liên quan với
gia đình Anh hùng dân tộc Trần Hưng Đạo trong công cuộc chống ngoại
xâm, xóa đói nghèo, gây nền nếp đạo đức, văn hóa. Dòng sông cho thấy một
truyền thống đẹp của gia đình vị anh hùng dân tộc: tôn trọng nhân dân,
cùng nhân dân đánh giặc, biết báo ơn bách tính. Và như một tất yếu lịch
sử, tình cảm sâu nặng của dân đối với dòng họ Trần không nhạt phai, qua
hơn 700 năm vẫn soi bóng xuống dòng nước ấy.