Khi văn học dịch bị lãng quên
Bản đồ và vùng đất - Cuốn sách từng gây “thảm họa”
Từ tự do phóng tác
Không có phần trong các đầu tư dài hơi của Nhà nước, các dịch giả và
những tác phẩm văn học dịch cũng không hề xuất hiện trong các đợt trao
tặng giải thưởng danh giá như giải thưởng Nhà nước hay giải thưởng Hồ
Chí Minh, vô hình trung văn học dịch bị đặt ra ngoài lề của cuộc sống.
Gần như bị bỏ rơi, nên lâu nay, văn học dịch phát triển theo kiểu tự
phát, dăm bữa nửa tháng, báo chí lại xôn xao về một “thảm họa dịch
thuật”. Lần nào cũng thế, “thảm họa” sau bao giờ cũng lớn hơn “thảm họa”
trước. Trong một cuộc hội thảo, cách đây gần 10 năm, cả hội trường đã
cười ồ lên, khi dịch giả Văn Tùng kể, trong tác phẩm Thủy Hử của Trung
Quốc có nhân vật Cập thời vũ Tống Công Minh - thế nhưng khi chuyển ngữ
sang tiếng Việt Nam, một dịch giả nào đó đã dịch là “Tống Công Minh vừa
gặp mưa tức thì”…
Chuyện dịch loạn, dịch ẩu, đã bàn từ 10 năm trước, giờ bàn lại vẫn rất
thời sự. Nhà thơ Trần Đăng Khoa đưa ra ví dụ, khi dịch tập “Ánh sáng và
phù sa” của Chế Lan Viên sang tiếng Anh, thì lại thành ra “Ánh sáng và
bùn”. Nhà thơ Bằng Việt chỉ ra thực trạng đáng buồn, vì muốn kiếm tiền
nhanh, cuốn sách nguyên vẹn bị xé ra, mỗi người dịch một ít, rồi ráp lại
cho nhanh. Hoặc cũng có người nhận dịch rồi bán cho người khác dịch với
giá rẻ hơn, ở giữa ăn tiền chênh lệch. Người dịch tự do phóng tác, thậm
chí còn đổi cả tên sách… Tác giả bài thơ “Bếp lửa” cho rằng, muốn trị
cái nạn “dịch loạn”, Hội Nhà văn cần xây dựng đội ngũ dịch giả đủ mạnh,
bên cạnh đó cần có kinh phí để làm việc đoàng hoàng và tự tin.
Đến vấn nạn dịch loạn
Ông Trần Đoàn Lâm - Giám đốc NXB Thế giới kể lại, có lần NXB này chọn 50
truyện ngắn tiêu biểu của văn học Việt để dịch ra tiếng Anh. Chọn mặt
gửi vàng, nhờ một vài dịch giả chuyển ngữ. Đến khi xem lại bản tiếng
Anh, thấy cả 50 truyện đều na ná như nhau, bản sắc riêng của từng cây
viết trôi đi hết. Cuối cùng, phải nhờ dịch giả Đặng Thế Bính, vị dịch
giả này chỉ nhận lời dịch đúng 2 truyện, còn lại bảo: “Nếu tôi dịch tất
thì hóa ra truyện của Đặng Thế Bính hết à?”. Điều này có nghĩa, dịch văn
học có những đặc thù rất riêng, bên cạnh phông văn hóa, vốn ngôn ngữ,
còn là phong cách của từng tác giả. Muốn có tác phẩm dịch sát với
nguyên mẫu thì không thể cứ nhắm mắt làm bừa, làm ẩu được.
Góp thêm tiếng nói phản biện cho vấn nạn dịch loạn, Nhà phê bình Phạm
Xuân Nguyên cho rằng, các lỗi ngớ ngẩn trong sách dịch hiện nay còn một
phần là do các NXB, các công ty sách không có người biên tập giỏi. Đáng
lo ngại hơn nữa, phần lớn sách dịch lại được sản sinh từ “bà mẹ” liên
kết, rất nhiều công ty sách không đủ người đọc chuẩn cho bản dịch tiếng
Việt, chứ chưa nói đến đọc đối chiếu. Hiện, vẫn chưa có một đơn vị, một
tổ chức nào đứng ra thống kê, trong 10 năm qua, có bao nhiều tác phẩm
Việt Nam được dịch ra tiếng nước ngoài, và ngược lại. Đội ngũ những
người dịch văn học hiện nay là bao nhiêu, lực lượng thế nào… Nếu ai đó
thống kê được, thì hẳn đây sẽ là những con số biết nói.
Bạn đọc - nạn nhân của nạn dịch ẩu
Cần chỗ dựa cho dịch giả
Thêm một nghịch lý nữa, trong khi thị trường sách dịch tràn lan, nhưng
đa phần các dịch giả lại không thể sống được bằng nghề. Có một thực tế,
các nhà văn hay dịch giả hiện không thể kiểm soát được việc sách của
mình được in ra chính xác là bao nhiêu bản, phát hành như thế nào. Không
ít các NXB, cứ lẳng lặng tái bản sách, không cần hỏi ý kiến tác giả,
thậm chí phớt lờ nhuận bút khi tái bản. Biết, nhưng dịch giả, một là
ngại kiện tụng, hai nữa là cũng nể mặt nhau. Đành im cho qua chuyện. Chủ
tịch Hội Nhà văn Việt Nam cho biết thêm, “cầu nối văn hóa” giữa các
quốc gia vẫn chưa được quan tâm đúng mức, và đây chính là thời điểm
thích hợp để xây dựng những chính sách đặc biệt dành cho văn học như lập
Quỹ văn học dịch, kết hợp giữa nhà nước và nhân dân, tức là một nửa là
kinh phí Nhà nước, nửa còn lại xã hội hóa. Bên cạnh đó, xây dựng đội ngũ
kế cận, đưa đi đào tạo nước ngoài. Trong tháng 9 tới, Hội Nhà văn Việt
Nam sẽ thành lập Trung tâm Văn học dịch. Trung tâm hy vọng sẽ không chỉ
là chỗ dựa cho dịch giả, mà còn góp phần dẹp nạn dịch loạn hiện nay.
(Theo anninhthudo.vn)