Ông sinh năm 1718 trong gia đình khoa bảng, làng Xuân Lan thuộc tổng Lâm
Thao, phủ Thuận An, xứ Kinh Bắc xưa, nay là Ngọc Quan, xã Lâm Thao,
huyện Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh. Lớn lên ở vùng đất "địa linh", thừa
hưởng sự giáo dục của gia đình, nên từ nhỏ ông đã nổi tiếng thông minh.
Mới 15 tuổi Vũ Miên đã đỗ đầu xứ, 18 tuổi đỗ hương cống, được ra kinh đô
học. Khoa thi năm Mậu Thìn, niên hiệu Cảnh Hưng 9 (1748) đời vua Lê
Hiển Tông, ông đỗ Hội nguyên, được ban Đệ tam giáp đồng tiến sỹ xuất
thân. Sau khi đỗ, Vũ Miên ra làm quan dưới triều Lê - Trịnh, lần lượt
trải qua các chức trong Kinh, ngoài trấn. Ông từng giữ chức Đồng đồng
Kinh Bắc, Giản quan, Tán lý quân vụ Hưng Hóa… Khi chúa Trịnh Sâm lên nắm
quyền (tháng 2-1767), tài năng của Vũ Miên ngày càng tỏa sáng. Tháng 6
năm 1767, ông được giữ chức Hành Bồi tụng, sau đó ít lâu (tháng 9 năm
1767), ông được giao kiêm Tế Tửu Quốc Tử Giám. Năm 1770, Vũ Miên làm
Thiêm đô Ngự sử, sau thăng Thị lang. Tháng 11 năm 1771, Vũ Miên được
chính thức giữ chức Nhập thị Bồi tụng và được phong tước Bá và đến năm
1777, ông được phong tước Liên Khê hầu. Tháng 7 năm 1774, Vũ Miên được
cử giữ chức Phó đô Ngự sử, kiêm cả Lại bộ và Binh bộ Hữu Thị lang. Từ đó
cho đến lúc mất (tháng 6-1782) ông lần lượt trải qua các chức Hình bộ,
Binh bộ Tả Thị lang, Nhập thị hành Tham tụng. Sau khi mất ông được truy
tặng hàm Thượng thư, ban thụy là Ôn Cẩn.
Cổng vào Văn Miếu - Quốc Tử Giám. Ảnh: Linh Tâm
Hơn 34 năm làm quan, Vũ Miên luôn mang
hết tài năng, tâm huyết ra phục vụ đất nước. Trong bối cảnh chính trị,
xã hội đầy phức tạp, biến động thời Lê - Trịnh, Vũ Miên vẫn giữ quan
điểm hành xử của riêng mình. Sử chép, "biết Vũ Miên ốm nặng, khó qua
khỏi, chúa Trịnh Sâm muốn nghe lời ông, đã cử quan Trung Sứ đến thăm. Vũ
Miên đã cố gượng dậy, tự tay viết tờ khải "Cúi mong chúa thượng hãy cắt
đứt tình yêu nơi chăn gối, mà định thứ tự con lớn, con nhỏ cho đúng đắn
thì may mắn cho thiên hạ lắm".
Với quê hương, ông là tấm gương về tinh thần hiếu học, nhân nghĩa, tình
yêu thương và trách nhiệm. Đình Ngọc Quan, chùa Sen, đường làng, cổng
làng... nơi đâu cũng ghi dấu công lao của ông. Bởi vậy, dân làng đã tôn
ông làm hậu thần từ khi ông còn sống để tỏ lòng ngưỡng vọng, biết ơn.
Nhiều công lao với giáo dục nước nhà
Với cương vị là một vị Tế Tửu - đứng đầu hàng ngũ học quan ở Quốc Tử
Giám, ông là người tận tụy với công việc trồng người. Trong khoảng thời
gian 13 năm kiêm giữ chức vụ (1767-1780), ông đã đóng góp nhiều cho việc
chấn hưng nền giáo dục, đào tạo nhân tài cho đất nước. Cùng với Nguyễn
Nghiễm, Nguyễn Hoản, ông tu sửa lại nhà Thái học, đúc chuông Bích Ung,
tham gia tổ chức các khoa thi tiến sĩ để lựa chọn nhân tài. Ông đã từng
dâng khải lên Chúa xin cho sĩ tử bậc khá được phép công khai chỉ trích
nhau, từ đó chọn ra người thực tài để vào thi Hương ở các địa phương để
chuẩn bị nhân sự cho triều đình. Ngoài ra, ông cùng Nguyễn Hoản, Uông Sĩ
Lãng, Phan Trọng Phiên biên soạn sách "Đại Việt lịch triều đăng khoa
lục" (1779), chép danh sách của các vị đỗ các khoa thi từ năm 1075 đến
năm 1787. Mục đích của việc làm sách này đã được nêu rõ trong Bài tựa
của sách: "Kẻ sĩ có chí xem được sách này sẽ phấn phát noi gương...
truyền rộng ra khắp cả nước và truyền lại sau này, để nêu rõ việc chấn
hưng văn học, tác thành nhân tài của Nhà nước là rất thịnh". Khi soạn
sách, nhóm của Vũ Miên còn chỉ ra, lên án những gian lận, tệ nạn trong
học hành, thi cử, từ đó giúp phòng ngừa những điều xấu, gian dối, đem
lại sự trong sạch, công bằng trong khoa cử.
Vũ Miên cùng Nguyễn Lệ, Phạm Khiêm, Ninh Tốn trong nhóm Cúc Lâm cư sĩ
tiến hành diễn giải sách "Tam thiên tự lịch đại văn" ra chữ Nôm thành
sách "Tam thiên tự lịch đại văn Quốc âm" với mục đích giúp cho sĩ tử dễ
dàng nắm bắt được các sự kiện lịch sử để làm văn, làm thơ. Có thể coi
sách "Tam thiên tự lịch đại văn Quốc âm" như là giáo trình dạy chữ Hán
cho học trò.
Vũ Miên không chỉ là vị quan thanh liêm, chính trực, nhà giáo dục đầy
tâm huyết, ông còn là nhà sử học, nhà văn, nhà thơ. Năm 1767, ông đã
được giao biên soạn Quốc sử khi ông kiêm giữ chức Quốc sử toản tu. Năm
1775, khi làm Tổng tài Quốc sử quán, ông cùng Lê Quý Đôn, Nguyễn Hoản
chủ trì biên soạn "Quốc sử tục biên" chép sự kiện lịch sử từ năm 1676
đến năm 1739 đời Lê Ý Tông…
Với những công lao, đóng góp cho đất nước, quê hương, Vũ Miên được nhiều
nhà khoa học đánh giá là danh nhân xứ Kinh Bắc, nhà thơ, nhà sử học
Việt Nam thế kỷ XVIII, là tấm gương cho các thế hệ noi theo.