Đến thế kỷ XII, Trần Kinh, một người trong dòng họ, hay đi làm ăn xa, khi đến miền đất Nam đồng bằng sông Hồng thấy có vùng đất bồi màu mỡ ven biển, dọc triền sông Hồng, sông Đáy, sông Vĩnh Giang thuận lợi cho việc canh tác, lại có thể kết hợp làm nghề chài lưới, ông liền mộ người, khai phá đất hoang, dựng làng, lập ấp, cưới vợ và đưa gia quyến thân thuộc đến sinh cơ lập nghiệp.

Vùng đất lõi mà Trần Kinh đưa thân tộc đến đầu tiên chính là đất Khang Kiện (nay là Tráng Kiện, thuộc xã Lộc Vượng, TP Nam Định), về sau là hương Tức Mạc và là trung tâm phủ Thiên Trường. Trần Kinh có thể coi là vị Tổ đầu tiên của họ Trần đến Tức Mạc, gây dựng cơ đồ cho con cháu sau này. Các đời tiếp theo của Trần Kinh là: Trần Hấp, Trần Lý, Trần Thừa và Trần Cảnh - vị vua đầu tiên của triều Trần.

Sau khi nhà Trần thay nhà Lý cai quản đất nước, trung tâm quyền lực quốc gia vẫn là Thăng Long. Tức Mạc đơn thuần chỉ là quê cha, đất tổ.

Theo Đại Việt Sử ký Toàn thư, mùa Thu tháng 8 năm Tân Mão (1231), vua ngự đến hành cung Tức Mạc, làm lễ ở Tiên Miếu. Mùa Xuân năm Kỷ Hợi (1239), vua Trần Thái Tông, lúc đó 22 tuổi hạ lệnh cho Phùng Tá Chu làm Nhập nội Thái phó sửa "gia từ" ở đất Khang Kiện, đồng thời xây dựng cung Tức Mạc kiểu cách như kinh đô Thăng Long.

Lúc này, nhà Trần thiết lập chế độ Thái Thượng hoàng. Sau khi xây dựng hành cung Tức Mạc để các Thái Thượng hoàng về ở, các vua, quan đương triều về chầu ngự, các vua Trần cũng nghĩ ngay tới vị thế của quê hương Tức Mạc trong toàn cảnh xã hội Đại Việt lúc bấy giờ. Vì vậy, mùa Xuân năm Nhâm Tuất (1262), Thượng hoàng Trần Thái Tông xuống chiếu đổi hương Tức Mạc thành phủ Thiên Trường và cử một An Phủ sứ trọng nhậm. Có thể nói, thời điển này, năm 1262, Thiên Trường chính thức trở thành kinh đô thứ 2 của nước Đại Việt nhà Trần.

Hành cung Thiên Trường được xây dựng nhiều công trình kiến trúc có quy mô lớn, với cung Trùng Quang (nơi các Thái Thượng hoàng ở sau khi nhường ngôi cho con), cung Trùng Hoa (nơi vua ngự mỗi khi về thăm); các cung Đệ Nhất, Đệ Nhị, Đệ Tam, Đệ tứ xung quanh xây dựng các phủ đệ dành cho các vương phi, quan lại, sắc dịch.

Theo Lịch Triều Hiến chương loại chí, mặc dù đã nhường ngôi cho con và lui về Thiên Trường, nhưng các Thái Thượng hoàng vẫn quan tâm đến chính sự, vẫn có đủ quyền hành, kể cả quyền phế truất và lập vua. Thái Thượng hoàng ở Thiên Trường, vua và các quan phải về chầu theo định kỳ.

	Tháp Phổ Minh. Ảnh: Nam Đinh Portal

Như  vậy, dưới thời Trần, Thiên Trường trở thành trung tâm chính trị, kinh tế, Phật giáo (nơi đặt nền móng cho tư tưởng Thiền phái Trúc Lâm), văn hoá và  giáo dục lớn thứ hai sau kinh thành Thăng Long. Đồng thời, Thiên Trường còn là “phên dậu”, vừa là phòng tuyến kiên cố vừa là hậu phương trọng yếu của Thăng Long trong cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Nguyên - Mông.

Với việc nhà Trần lập Nhà học ở phủ  Thiên Trường năm 1281, Thiên Trường xưa, Nam Định nay còn nổi tiếng là quê hương có truyền thống hiếu học, khoa bảng. Trải qua 750 năm, đặc biệt là các thế kỷ trước, nơi đây đã đóng góp 82 Trạng nguyên, Phó bảng, Tiến sĩ, hàng ngàn Cử nhân, Tú tài cho danh sách khoa bảng của cả nước. Một trong những người tiên biểu là thần đồng Nguyễn Hiền đỗ Trạng nguyên khi tròn 13 tuổi.

Vùng đất Thiên Trường-Nam Định còn có rất nhiều di tích lịch sử-văn hóa. Trong số này, Di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật Đền Trần và chùa Phổ Minh (thành phố Nam Định, tỉnh Nam Định) vừa được Thủ tướng Chính phủ vừa quyết định xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt.

(Theo baodientu.chinhphu.vn)