Rượu Tr’đin tại Ngày hội giao lưu văn hóa Việt - Nhật.

Được sự hướng dẫn của một người Cơ tu tốt bụng, con đường đến “lâm trại” hẻo lánh của nhà ông Ploong Cril (67 tuổi), quanh co khúc khuỷu, chênh vênh bên bờ suối. Vượt qua bao khó khăn, chúng tôi lọt vào một thung lũng xanh rờn với những doi ruộng lúa bậc thang đang thì con gái đang mơn man với gió xuân. Và chung quanh ruộng là một rừng cây Tr’đin đang toát ra mùi hương men kỳ diệu, khiến ong bướm nơi đây cũng ngập ngừng say, bay “chếnh choáng”.

“Hũ rượu trên cây”

Già Ploong Cril đưa chúng tôi đi xem những “hũ rượu” trên cây, cho biết: Từ xưa đến giờ, người Cơ tu sinh sống trên dãy Trường Sơn hùng vĩ đã có nhiều loại rượu uống trong gia đình, dùng trong các cuộc tế lễ, hội hè rất ngon và cũng làm ngây ngất lòng người, phổ biến là rượu ngâm (aviết, R’lang), rượu nấu (cất), rượu cần (buốch)… Tuy nhiên, rượu đặc sản của người Cơ tu phải kể đến các loại rượu lấy trực tiếp từ các loại cây tự nhiên không qua chế biến và không có hóa chất như các cây: Tr’đin, T'vạc, Adương… mà nhiều người Cơ tu xưa cho rằng, loại rượu tiết ra từ thân cây, gọi là “rượu nhà Trời”, vì nó là của ông Trời (Yàng) ban cho.

Cây Tr’đin 4 năm tuổi.

Rượu T’vạc (đoát), Adương (song mây) uống rất ngon và bổ, nhưng “Thiên hạ đệ nhất tửu Trường Sơn” là rượu Tr’đin, được khai thác từ cây Tr’đin, còn gọi là cây đủng đỉnh núi. Để lên men thành rượu, người Cơ tu có kinh nghiệm lấy vỏ cây chuồn - cây này có hai loại: Apăng và Zuôn. Lột vỏ hai loại cây này phơi khô và ngâm vào ống đựng nước Tr’đin hay T’vạc, dung dịch tự lên men uống đăng đắng - chát - thơm ngọt rất dễ chịu.

Rượu Tr’đin uống rất thơm ngon và bổ nên người Cơ tu sinh sống ở vùng sơn cước, nơi có nhiều lam sơn chướng chí, ăn uống chưa đầy đủ về chất song họ vẫn khỏe mạnh nhờ uống rượu T’vạt, Tr’đin… Các cụ già người Cơ tu nhờ uống rượu này mà leo trèo lên cây Tr’đin nhanh nhẹn như con sóc rừng; các sơn nữ Cơ tu nhờ uống nước cốt Tr’đin mà da dẻ mịn màng, tươi sáng, đôi má ửng hồng bên bếp lửa cháy bập bùng trong những đêm lễ hội.

Vỏ cây Apăng trên giàn bếp của nhà già Ploong Cril.

Già Ploong Cril đang chiết rượu.

Già Ploong Cril cho biết: Muốn lấy rượu Tr’đin thì phải đục vào thân cây Tr’đin. Trước tiên, bằng con mắt “nhà nghề”, nhìn lên cây Tr’đin để xác định cây có trúng thời điểm đục thân ra nước không. Thông thường là nhìn lên xem đọt (loom) mới nhú lên gần ngang bằng lá già thì lúc này gọi là thời điểm lý tưởng để đục vào thân lấy nước. Khi đã xác định chính xác (xoóc crêê) như trên, người Cơ tu làm cầu thang lên giàn bằng nhiều cây lồ ô buộc với nhau bằng dây mây cho chắc sau đó leo lên giàn ngồi và đục, tính từ ngọn xuống chừa lại bốn cuống lá già, tại cuống lá già thứ tư từ trên xuống, đục đối diện với cuống lá này, người Cơ tu gọi là Cr’dôôm. Đục xong, thấy ở trong đọt trắng mềm là khả năng ra nước nhiều, ngược lại nếu đọt trong cứng vàng thì nước ít.

Sau khi đục xong cứ mỗi ngày đến cắt mỏng một lớp để tạo “vết thương” và khi thấy có đọt mới nhú ở trong lên thì sắp có nước chảy ra. Thông thường ba đến sáu ngày nếu thấy có nước trăng trắng, sệt sệt (K'mă) tứa ra. Khi nước ra nhiều từ vết cắt thì làm máng nhỏ từ vết cắt để nước Tr’đin theo đường máng chảy vào ống lồ ô lớn đã hứng sẵn (trong ống lồ ô đã bỏ vỏ Apăng để lên men). Cứ mỗi ngày đến cắt một lát mỏng chỗ “vết thương” và lấy Tr’đin về uống. Trung bình mỗi cây Tr’đin cho ra khoảng 10-15 lít/ngày. Còn nếu cho trẻ em và phụ nữ uống ngọt thì không bỏ Apăng, nước ngọt lịm và thơm ngon như hương vị đường thốt nốt. “Hũ rượu” này tuy nằm trên cây cao nhưng cũng thu hút bởi các côn trùng như ong, bướm, chim, sóc, chuột… cho nên chung quanh ống lồ ô được che, bịt lại bằng một loại bùi nhùi lấy từ bẹ cây Tr’đin.

Hương vị “rượu nhà Trời”

Già Ploong Cril leo thoăn thoắt lên giàn để chiết rượu Tr’đin tươi xuống mời chúng tôi nếm thử, một vị thơm, chát nhè nhẹ làm tê tê đầu lưỡi như vị sâm panh, uống rất thú vị. Cùng chúng tôi thưởng thức rượu Tr’đin ngay dưới tán rừng Tr’đin mát rượi, già Ploong Cril cho hay: ”Rượu Tr’đin có thể để được vài tháng nhưng phải thay vỏ cây (Apăng) thường xuyên. Như vậy để được lâu và uống ngon, không hỏng. Ngoài ra nếu không dùng hết một lúc tuyệt đối không múc dùng ít một, dễ bị chua, không để lâu được. Vì là rượu của Yàng ban cho nên người Cơ tu có tục lệ là khi uống rượu Tr’đin thì không đổ rượu thừa trong chén vào bếp tro nóng, họ cho rằng làm như vậy, Yàng sẽ phạt bằng cách làm cho cây Tr’đin ấy sẽ tắt nước hoặc không chảy nước trong một thời gian…”.

Già Ploong Cril, chỉ tay vào khóm cây Tr’đin mọc bên bờ con suối nhỏ cho biết: Cây Tr’đin sống thích hợp nơi ẩm ướt, râm mát, nơi gần các khe suối. Ngoài ra, người cơ tu còn trồng cây Tr’đin bằng hạt và nếu có cây nhỏ thì nhổ cây con mang về trồng gần nhà. Người có kinh nghiệm, chọn lấy giống từ cây to, cao (Tr’đin A’jốh), lấy hạt dẹt (hạt cái), một cây Tr’đin thường ra 4 - 5 buồng trong 4 - 5 năm, một buồng ra hàng vạn trái, một trái thường 1 - 2 hạt. Nên lấy hạt ở buồng ra thứ nhất, thứ hai, về sau khi thu hoạch nước ra nhiều hơn, cây sống thọ không ra buồng sớm.

Còn hạt tròn (là hạt đực), cây sớm ra buồng, không thọ và nếu lấy hạt ở buồng ra cuối cây Tr’đin trồng ít ra nước. Người Cơ tu có kinh nghiệm nhổ cây con hoặc cây ươm đem trồng phải nhìn kĩ khi cây có đọt mới nhú lên khoảng 10 - 15 cm trở lên thì nhổ cây đem trồng vì lúc này cây đang có rễ non - trồng dễ sống, còn cây chưa có đọt thì trồng chết vì rễ già mọc dài, nhổ đứt rễ, cây trồng không sống. Cây Tr’đin sinh trưởng tương đối nhanh, 6 - 7 năm từ ngày trồng thì khai thác được. Có nhiều cây thọ lâu có thể trên 30 năm vẫn “cho rượu” đến khi cây ra buồng trái thì hết khai thác (ngược với cây T’vạc). Song cũng có cây khai thác một lần rồi ra buồng không khai thác được nữa.

Theo một số dân làng cho biết: Già Ploong Cril, là người đầu tiên mang hạt giống cây Tr’đin này ở biên giới Việt - Lào về trồng tại “lâm trang” của mình cách đây hơn 20 năm. Hiện nay, cây Tr’đin được nhiều người trong thôn này trồng. Trong tổng số hơn 100 cây Tr’đin của ông, có khoảng 50 cây đã “cho rượu”. Hiện nay, ông bán mỗi lít là 15.000 đồng.

Mùa hè người Cơ tu uống rượu T’vạt, mùa xuân uống rượu Tr’đin. Các bản, làng của người Cơ tu miền sơn cước Quảng Nam nơi nào cũng có cây T’vạt nhưng cây Tr’đin thì chỉ có ở Tây Giang, nơi sát biên giới Việt - Lào. Thời gian qua, khách du lịch du khảo đường Hồ Chí Minh (Tây Giang), qua những bản làng của người Cơ tu được cư dân ở đây rất hiếu khách mời thưởng thức rượu Tr’đin, họ không khách sáo, du khách cứ uống no say đi ngất ngưỡng và vui vẻ cho rằng: đó là rượu “sâm panh Tr’đin”.

(Theo Baotintuc.vn)