Đốc Ngữ-nhà yêu nước kiên cường chống Pháp
Đốc Ngữ tên thật là Nguyễn Đình Ngữ, người làng Xuân Vân. Phản đối sự đầu hàng của triều đình Nguyễn, Đốc Ngữ đã đi theo Nguyễn Quang Bích và Nguyễn Văn Giáp kiên cường chống Pháp. Dưới sự chỉ huy của ông, nghĩa quân đã trở thành một lực lượng tác chiến độc lập. Phạm vi hoạt động của nghĩa quân khắp vùng Sơn Tây, Vĩnh Phúc, Phúc Yên, Phú Thọ và cả tỉnh Hòa Bình. Trong cuốn sách “Biên niên lịch sử Thăng Long-Hà Nội” phần bổ sung, PGS. TS Phan Phương Thảo và đội ngũ biên tập đã cung cấp tư liệu về vị anh hùng chống Pháp này.
Ngày 7-10-1890, Đốc Ngữ phục binh giết nhiều tên lính Pháp, trong đó có viên giám binh Moulin trong trận Cẩm Đái. Cái chết của Moulin làm cho quân Pháp đóng ở Sơn Tây hoảng sợ. Tiếp đó nghĩa quân đón đánh 160 tên giặc Pháp ở xóm Đông, đánh phá đồn điền của Meiffre ở Ba Vì. Nghĩa quân Đốc Ngữ tiếp tục đánh lui cuộc hành binh của 2 đạo quân Pháp với hàng nghìn binh lính được tranh bị súng và đại bác kéo lên vùng sông Đà. Đầu năm 1892, Đốc ngữ diệt đồn Yên Lãng, diệt tên đồn trưởng Pouligo, quân sống sót phải bỏ chạy về Tu Vũ. Nghĩa quân của Đốc Ngữ hoạt động càng ngày càng mạnh, quân Pháp tổ chức nhiều cuộc hành quân càn quét nhưng không thành nên đã dùng kế sách mua chuộc một số lãnh tụ địa phương người Mường và thiết lập đội ngũ gián điệp trong hàng ngũ nghĩa quân. Do có kẻ phản bội, Đốc Ngữ đã hy sinh cùng 10 tướng lĩnh và 30 nghĩa quân năm 1892. Mặc dù vậy, nghĩa quân vẫn tiếp tục hoạt động đến năm 1896 mới tạm lắng.
Hữu Trưởng