“Dân cư và quá trình di dân trên đất Hà Nội” từ cách nhìn của từ, ngữ
Đã có nhiều công trình nghiên cứu về dân cư, về quá trình di dân trên đất Hà Nội nhưng để có một cách nhìn hệ thống, có tính xuyên suốt cả chiều dài lịch sử, cả không gian địa lý thì phải xây dựng một chuyên khảo về vấn đề này. Bởi lẽ đó mà đề tài “Dân cư và quá trình di dân trên đất Hà Nội” do GS.TS. Đỗ Thị Minh Đức chủ biên được xem là đề tài quan trọng trong mảng sách Địa lý của Tủ sách Thăng Long ngàn năm văn hiến giai đoạn II. Tuy nhiên, để tiếp cận, tìm hiểu cũng như đánh giá được ý nghĩa, những giá trị mà từ đề tài này mang lại thì cần tìm hiểu những khái niệm dân cư, di dân cùng với đó là quá trình di dân trên mảnh đất Hà Nội ngàn năm văn hiến.
Theo cách giải thích từ cuốn sách Từ điển từ và ngữ Việt Nam của GS. Nguyễn Lân thì dân cư là “nhân dân thường ở một nơi”, còn di dân là “đưa dân đi ở nơi khác”. Suy rộng dân cư ở Hà Nội là những người sinh ra và lớn lên, gắn bó với Hà Nội, có hộ khẩu Hà Nội. Còn di dân hiểu theo nghĩa rộng là sự dịch chuyển bất kỳ của con người trong một không gian và thời gian nhất định kèm theo sự thay đổi nơi cư trú tạm thời hay vĩnh viễn. Hiểu theo nghĩa hẹp thì di dân là sự di chuyển dân cư từ một đơn vị lãnh thổ này đến một đơn vị lãnh thổ khác, nhằm thiết lập nơi cư trú mới trong một không gian, thời gian nhất định. Từ cách giải nghĩa cũng như suy rộng ra từ thực tế, quay về với tiêu đề của đề tài “Dân cư và quá trình di dân trên đất Hà Nội” thì cụm từ “di dân trên đất Hà Nội” đã không phản ánh đúng với nội dung của vấn đề đang đề cập. Nếu xét theo đúng từ ngữ thì cụm từ này có thể hiểu là đi và đến chỉ trong phạm vi địa giới Hà Nội chứ không phải là từ tỉnh thành khác đến hoặc dân Hà Nội chuyển đến địa phương khác. Hơn nữa, “phân bố dân cư”, “di dân” có thể xem là những thành tố thuộc nội hàm của “dân cư”. Khi bàn đến lịch sử hình thành cư dân Thăng Long – Hà Nội, quá trình di cư, hội tụ về mảnh đất này đương nhiên phải nhắc đến.
Có thể nói cuộc dời đô của Lý Công Uẩn từ Hoa Lư (Ninh Bình) về thành Đại La đã tạo nên sự biến đổi lớn về dân cư nơi đây và cũng có thể xem đây là cuộc nhập cư lớn ngay từ thuở Kinh đô Thăng Long được thành lập. Theo rộng dài lịch sử nghìn năm, trên mảnh đất này có bao sự biến đổi về dân cư sinh sống cũng như có biết bao cuộc di dân diễn ra tại đây. Sự hình thành cộng đồng dân cư Hà Nội - ở vị thế là kinh kỳ, rồi Thủ đô của nước Việt Nam hiện đại - có những nét đặc thù, để lại các dấu ấn sâu sắc về nhân khẩu - tộc người, về văn hóa, về kinh tế - xã hội.
Nói về dân cư Thăng Long - Hà Nội, từ các tài liệu địa lý, lịch sử, các tác giả đã phác hoạ sự hình thành cộng đồng dân cư, dân tộc ở vùng Thăng Long xưa, Hà Nội nay. Và từ các kết quả Tổng điều tra dân số, các tác giả đã phân tích các quá trình nhân khẩu học diễn ra trên vùng đất Hà Nội, đồng thời nêu những đặc thù về cơ cấu dân số (cả về mặt sinh học cũng như về các phương diện xã hội - nghề nghiệp) được làm nổi bật gắn liền với hiện tượng di cư vào Hà Nội, cũng như do sức hút của Thủ đô, cũng là thành phố lớn thứ hai cả nước.
Từ nội dung thể hiện thực tế trên bản thảo mà quy chiếu vào tên đề tài theo cách giải nghĩa thông thường thì sẽ có sự vừa thừa vừa thiếu nội dung. Hơn nữa, để thể hiện được rõ nét về sự hình thành và phát triển dân cư, quá trình di dân trên mảnh đất này, đồng thời lại đúng mục đích ý nghĩa mà với vấn đề nghiên cứu, đúng với tiêu chí của Tủ sách Thăng Long ngàn năm văn hiến thì tiêu đề cần phải xem xét lại. Sau những trao đi đổi lại giữa các thành viên, hội đồng nghiệm thu bản thảo đã quyết định lấy tên “Dân cư Thăng Long – Hà Nội” thay cho tên gọi “Dân cư và quá trình di dân trên đất Hà Nội”. Với tên gọi này đã hạn chế được nhược điểm, thiếu sót mà nội dung phản ánh đồng thời khái quát được toàn bộ sự hình thành, phát triển và bao quát được cả vấn đề di dân của dân Thăng Long xưa, Hà Nội nay.
Đôi điều luận bàn từ cách hiểu theo từ ngữ về vấn đề dân cư, quá trình di dân của Hà Nội, là điểm tựa, là chút khai phá cho việc đi sâu tìm hiểu đề tài “Dân cư Thăng Long - Hà Nội” do GS.TS. Đỗ Thị Minh Đức chủ biên sẽ có dịp ra mắt đông đảo bạn đọc. Đồng thời đây còn là tài liệu tin cậy cho các nhà hoạch định chính sách, các nhà nghiên cứu về dân cư và di cư ở Thăng Long - Hà Nội. Còn với nhóm thực hiện đề tài này thì nghiên cứu dân cư, di dân không chỉ như quá trình dân số, mà còn như một quá trình kinh tế - xã hội đa diện và phức tạp có ý nghĩa lớn để nhận diện Thủ đô thời hiện đại.
Linh Chi
Nhà xuất bản Hà Nội