Nghi thức rước tiến sĩ vinh quy bái tổ được bắt đầu từ năm 1466 dưới triều vua Lê Thánh Tông với mục đích lễ tạ tổ tiên, gia đình đã chăm sóc nuôi dưỡng giáo dục mình, đồng thời chia sẻ vinh quang với dòng họ, xóm làng, cũng là để khuyến khích sự học, sự thi cho tất cả mọi người. Cũng dưới triều ông trị vì, việc khắc tên tiến sĩ vào bia đá tại Văn Miếu đã được thực hiện nhằm tôn vinh những nhân tài của đất nước.

Trước khi “vinh quy bái tổ”, các vị tân khoa làm lễ tạ ơn vua, tham dự có đông đủ các quan lại triều đình. Các Tiến sĩ đội mũ áo vua ban đóng đai đứng ở ngoài của Đoan Môn. Sau khi thực hiện một số nghi lễ, các quan tiến vào đứng hai bên sân rồng, sau đó vua bước ra, các tiến sĩ làm lễ tạ ơn vua, sau đó được vua ban ngựa, người hầu để về quê bái yết tổ tiên.

Lễ đón tiến sĩ vinh quy bái tổ được tổ chức long trọng. Làng nào có người đỗ tiến sĩ thì cả làng phải tu sửa đường sá, thậm chí dựng lên những nhà trạm để  làm nơi nghỉ dọc đường về cho vị tân khoa. Đám rước diễn ra linh đình, người đi đầu mang theo cờ đỏ thêu chữ “nhất giáp tiến sĩ”, và tấm biển sơn son thếp vàng với dòng chữ “ân tứ vinh quy”. Tiếp theo là hai người khiêng trống cái, ông thủ hiệu đeo đùi trống giữa ngực đi bên cạnh. Sau hàng trống là bốn đứa trẻ nhỏ mặc áo đỏ, thắt dải lưng xanh, một tay chống mạng ườn, một tay cầm cờ. Võng của Trạng nguyên được được che bởi hai chiếc lọng xanh chóp bạc đằng sau võng có nhiều lá cờ ngũ sắc...

Làng nào có người đỗ tiến sĩ là một vinh dự lớn của cả làng, cả xã, vì vậy dân chúng vô cùng phấn khởi, đón chào. Về đến đầu làng , mõ làng vào thông báo trước cho gia đình. Nếu tiến sĩ nào đã có vợ thì vợ sẽ được ngồi võng tía, vì vậy dân gian có câu “võng anh đi trước, võng nàng theo sau”.

Vinh quy bái tổ là một trong những nghi lễ được rất nhiều  bậc sĩ tử mong chờ bởi nó là ân điển lớn vua ban, là sự nỗ lực của cá nhân sau cả quá trình “dùi mài kinh sử”. Nhà vua ban nghi lễ “vinh quy bái tổ” để mọi người, mọi nhà coi trọng sự học, sự thi để đỗ đạt thành tài. Vì vậy dân gian vẫn lưu truyền bài ca dao:

Học trò đèn sách hôm mai

Ngay sau thi đỗ nên trai mới hào

Làm nên quan thấp quan cao

Làm nên lọng tía võng đào nghênh ngang.

Dương Minh (tổng hợp)