Tương truyền, nghề sơn mài có từ thế kỷ XVII, chủ yếu là sơn son thếp vàng các đồ dùng dâng vua, chúa và hoàng tộc, vì thế, dân trong vùng gọi Hạ Thái là “làng có nghề dâng vua”. Nhưng thời bấy giờ nghề sơn ở Hạ Thái chỉ là nghề sơn đồ nét. Cho đến đầu thập niên 30 của thế kỷ trước, những họa sĩ Việt Nam đầu tiên học tại Trường Mỹ thuật Đông Dương đã tìm tòi phát hiện thêm các vật liệu màu khác như vỏ trứng, ốc, cật tre… đặc biệt là đưa kỹ thuật mài vào sơn, tạo nên kỹ thuật sơn mài độc đáo. . Ông Đinh Văn Thành - giảng viên Trường Mỹ thuật Đông Dương, người làng Hạ Thái đã đưa nghề sơn mài về truyền dạy cho người dân trong làng.Thuật ngữ sơn mài và tranh sơn mài cũng xuất hiện từ đó.

Khi mới ra đời, sơn mài chỉ có ba màu: sơn then (màu đen), sơn son (màu đỏ) và sơn cánh gián (màu vàng nâu). Nhờ quá trình tìm tòi sáng tạo, các nghệ nhân làng Hạ Thái đã phát hiện ra nhiều màu mới với nhiều sắc độ khác nhau; lộng lẫy mà đằm thắm, từng lớp bột vàng, bột bạc được rắc phủ đậm, nhạt tạo nên những sắc màu tươi tắn lạ thường.

Chất liệu chính của sơn mài Hạ Thái là gỗ, tre, nứa, song, mây, gần đây có thêm các chất liệu mới như composite, gốm sứ…, tạo nên sự độc đáo cho sản phẩm. Để làm ra một tác phẩm sơn mài, các nghệ nhân phải thực hiện các công đoạn chính như bó hom vóc, trang trí, mài và đánh bóng. Để bó hom vóc, các nghệ nhân dùng đất phù sa (hoặc bột đá) trộn với sơn ta giã nhuyễn cùng giấy bản rồi hom, chít các vết rạn nứt của sản phẩm. Mỗi lớp sơn lại lót một lớp giấy bả hoặc vải màn. Nếu là tranh sơn dầu, để tránh vết rạn nứt, các nghệ nhân phải đục mộng mang cá để cài và gắn sơn cho các thanh nẹp ngang ở sau tấm gỗ. Để gỗ khô kiệt mới hom sơn kín cả mặt trước, mặt sau, đây cũng là cách người thợ bảo vệ sản phẩm không bị mối mọt, không thấm nước và không bị co lại do tác động của môi trường. Công đoạn này kết thúc, các nghệ nhân tiến hành gắn, dán các chất liệu tạo mầu như vỏ trứng, mảnh xà cừ, vàng, bạc…, sau đó phủ sơn rồi mài phẳng.

Muốn làm khô lớp sơn vừa vẽ, tác phẩm phải được ủ trong tủ kín gió và có độ ẩm cao, muốn nhìn thấy họa tiết trang trí phải mài mòn bề mặt sản phẩm. Vì sản phẩm sơn mài không được phép phủ dầu bóng nên công đoạn cuối cùng là đánh bóng - công đoạn quyết định chất lượng cao hay không của sản phẩm. Người thợ dùng than củi xoan nghiền nhỏ, tóc rối, đá gan gà để mài và đánh bóng… Bên cạnh đó, để sản phẩm có được màu sắc tươi tắn còn phụ thuộc vào việc pha sơn, với bí quyết riêng của mỗi gia đình, mỗi cơ sở sản xuất; đòi hỏi người thợ sơn phải có kinh nghiệm từ khâu nấu sơn, cô đặc sơn đến khâu thử sơn chín.

Trước đây, ở Hạ Thái chỉ dùng loại sơn ta, cách pha theo kinh nghiệm cổ truyền. Loại sơn này mua từ các làng trồng sơn vùng trung du Phú Thọ, đặc tính rất độc, nếu không cẩn thận sẽ bị ăn lở, sưng húp mặt. Hiện nay, người thợ chủ yếu dùng sơn dầu hạt điều lấy từ Thành phố Hồ Chí Minh, áp dụng nhiều kỹ thuật hiện đại vào việc pha chế, thay đổi công đoạn phủ sơn, tạo cho sản phẩm độ bóng, bền, đẹp.

Mỗi sản phẩm sơn mài Hạ Thái phải có từ 15 đến 16 lớp sơn, ít là 10 lớp mới đảm bảo chất lượng. Sản phẩm sơn mài Hạ Thái đã khẳng định được thương hiệu không chỉ nhờ uy tín, độ bóng, mịn, đẹp, bền cao mà còn kết tinh dấu ấn từ đôi bàn tay khéo léo, sức sáng tạo của những người thợ tài hoa. Sản phẩm của làng sơn Hạ Thái đã được trưng bày tại nhiều hội chợ hàng thủ công mỹ nghệ trong và ngoài nước. Bên cạnh những sản phẩm sơn mài truyền thống như tranh sơn mài, hoành phi hay câu đối, các nghệ nhân Hạ Thái còn tạo ra nhiều sản phẩm hấp dẫn, đáp ứng nhu cầu của du khách trong và ngoài nước như: bát, đĩa, lọ hoa, khay, bàn ghế, giường tủ...

Tiêu chí của một sản phẩm tiêu dùng cần đạt được những giá trị về thẩm mỹ (cái đẹp) - công năng (giá trị sử dụng) - kinh tế (giá thành sản xuất sản phẩm), vì thế sản xuất sản phẩm sơn mài tại làng nghề hướng đến tập trung vào những mặt hàng gần gũi với đời sống hàng ngày, người tiêu dùng dễ dàng tiếp cận và sử dụng. Những mặt hàng có giá trị làm đẹp trang trí trong không gian cao cấp chắc chắn sẽ kén chọn người sử dụng hơn.

Hiện nay, trong làng Hạ Thái hình thành nhiều công ty để phát triển nghề có 7 công ty, 35 cơ sở sản xuất và 250 hộ tham gia kinh doanh sản xuất đồ thờ, thủ công mỹ nghệ, trang trí nội thất, sơn mài…, với nhiều sản phẩm như: bát, đĩa, lọ hoa, khay, tranh sơn, tranh khảm... Chất liệu chính của sơn mài Hạ Thái là gỗ, tre, nứa, song mây, gần đây có thêm các chất liệu mới như: gốm, sứ...

Ngoài việc kế thừa kinh nghiệm truyền thống của ông cha, những nghệ nhân trong làng ngày càng phát triển nhiều màu mới với sắc độ khác nhau. Người Hạ Thái cũng biết sử dụng cách khắc trên sơn để tạo ra những đường nét mềm mại, uyển chuyển, sinh động. Vậy nên những sản phâm của Hạ Thái hôm nay không chỉ khuôn hẹp với thị trường trong nước mà còn là mặt hàng được ưa chuộng tại nhiều nước trên thế giới như: Anh, Pháp, Nga, Mỹ, Tây Ban Nha, Australia, Ý, Nhật Bản, Hàn Quốc… Hơn một làng nghề, Hạ Thái còn là một làng cổ của Hà Nội với nếp sinh hoạt đặc trưng của một làng nghề xứ Đông của Thăng Long xưa.

Thu Hương