Phan Huy Ích ( 1751 - 1822) là tác gia lớn trong văn học trung đại Việt Nam. Ông sinh ngày 12 tháng 2 năm Canh Ngọ 1751, lúc nhỏ có tên là Phan Công Huệ, sau vì kiêng húy nên khi đi thi đổi thành Phan Huy Ích tự là Khiêm Thụ Phủ, hiệu là Dụ Am. Ông xuất thân từ danh môn, có cha là tiến sĩ Phan Huy Cận, người làng Thu Hoạch, huyện Thiên Lộc, phủ Đức Quang, trấn Nghệ An, sau chuyển ra làng Thụy Khuê, huyện Thạch Thất, tỉnh Sơn Tây. Phan Huy Ích từ nhỏ đã nổi tiếng thông minh, 22 tuổi thi đỗ Giải nguyên ( năm 1771), sau đó được bổ làm quan; 26 tuổi đỗ Hội nguyên (năm 1775). Năm 1776 đỗ khoa thi ứng chế. Thoạt tiên ông làm qua cho triều đình Lê - Trịnh, từng kinh qua các chức như Đốc đồng Thanh Hoa, Đốc thị Nghệ An kiêm Tán lí quân vụ vùng Thanh Nghệ…Khi Nguyễn Huệ đem quân ra Bắc năm 1788, Phan Huy Ích cùng một số danh nho khác được Nguyễn Huệ trọng dụng và bổ nhậm. . Năm 1792 được bổ làm Thị trung ngự sử. Sau khi Quang Trung mất năm 1792 ông vẫn được giao phụ trách việc từ hàn và ngoại giao. Sau khi nhà Nguyễn đánh bại triều Tây Sơn, năm 1803, Phan Huy Ích cùng Ngô Thì Nhậm - anh rể của ông, bị đánh đòn ở Văn Miếu rồi được tha về. Từ cuối năm này, ông về ẩn cư ở Sài Sơn, sau đó vào Hà Tĩnh dạy học, đến năm 1819 lại về làng nghỉ dưỡng. Ông mất ngày 20 tháng 2 năm 1822, thọ 73 tuổi. Phan Huy Ích sinh ra và lớn lên vào giai đoạn lịch sử đầy biến động, con đường làm quan của ông cũng nhiều bước thăng trầm. Bản thân ông là người có nhiều hoài bão chính trị song không phải không có lúc tỏ ra chán chường trước thời cuộc. Tác phẩm của ông hiện còn được lưu trữ sáng tác từ năm 1770 đến khoảng năm 1815, tập trung trong Dụ Am ngâm lục và Dụ Am văn tập, gồm hơn 500 bài thơ và khoảng 400 bài văn, gồm cả các sáng tác bằng chữ Hán và chữ Nôm. Do ý hướng dùng thơ làm “niên phả” nên thơ ông chú trọng đến tính kỷ sự, ghi chép sự việc theo trình tự niên đại. Các bài văn của ông cũng tương tự.

Do vậy, đọc thơ văn của ông, ta không chỉ biết về những sự việc, những tâm tình cá nhân ông, mà còn có thể thấy được những sự kiện lịch sử, chính trị, xã hội đương thời. Thơ văn Phan Huy Ích chính là một dạng thi sử, văn sử.

Duy Trần