Thời Lê-Trịnh và sự bùng nổ của chữ Nôm
Chữ Nôm-hiểu nôm na là quốc âm đã từng xuất hiện từ khá lâu từ thời cuối Bắc thuộc. Đó là sự Việt hóa, cải tiến, biến cách theo xu hướng dân tộc hóa và dân gian hóa cả về cách viết lẫn cách đọc thứ văn tự Hán ngoại nhập, càng trở nên phổ biến phong phú, hoàn thiện qua các thời Trần, Lê sơ, Mạc và đạt đến đỉnh điểm trong thời Lê-Trịnh. Trong cuốn sách “Thăng Long-Kẻ Chợ thời Mạc-Lê Trung hưng”, PGS.TS Nguyễn Thừa Hỷ khẳng định, ngoài các bài thơ Nôm, còn có nhiều tác phẩm dài bằng chữ Nôm thời Lê-Trịnh. Ba tác phẩm nổi tiếng là bản diễn Nôm Chinh phụ ngâm khúc của Đoàn Thị Điểm, Cung oán ngâm khúc của Nguyễn Gia Thiều, Hoa Tiên truyện của Nguyễn Huy Tự, cùng một số lớn các truyện Nôm khuyết danh khác.
Hình thức chữ Nôm ngày càng được cải tiếng nâng cao, từ vay mượn âm, nghĩa của chữ hán nay càng có nhiều chữ Nôm được cấu thành theo những hình thức hình thanh và hội ý. Nhiều chúa Trịnh cũng là các tác giả của các tập thơ Nôm và các bài thơ Nôm vịnh danh lam thắng cảnh. Trước sự bùng nổ của chữ Nôm, đặc biệt là loại truyện Nôm khuyết danh trữ tình, nhà nước phong kiến đã ra lệnh cấm in ấn, lưu hành những sáng tác “phi kinh sử”, “bất tải đạo” ấy. Chúa Trịnh đã sai thu thập và đem đốt đi tất cả các sách chữ Nôm mà nhà nước thấy trái ngược với giáo hóa. Tuy nhiên, lệnh cấm của triều đình đã tỏ ra bất lực. Càng cấm, những sách truyện phi chính thống ấy, trái ý quan nhưng hợp lòng dân, không được kiểm duyệt càng lưu hành tràn lan và được mọi người đọc hưởng ứng công khai, bất chấp lệnh cấm hay lời khuyên.
Hữu Trưởng