Di sản văn hoá phi vật thể Thăng Long – Hà Nội từ phương thức giáo dục đa dạng thẩm thấu làm nên nét đẹp của vùng đất địa linh nhân kiệt
Có thể thấy, di sản văn hoá phi vật thể ở Thăng Long – Hà Nội đã và vẫn tiếp tục phát huy tác dụng như những phương thức giáo dục đa dạng, hữu dụng trong đời sống tinh thần của cư dân Thăng Long. Và có rất nhiều trong số những phương thức giáo dục đó không phải là những bài học khô khan trên lớp mà được thực hiện dưới những hình thức vô cùng sinh động, nhẹ nhàng mà thấm sâu vào tâm trí con người từ lúc nào không hay. Với hát ru là một loại hình với phương thức gieo những hạt giống đầu tiên cho sự hình thành nhân cách trẻ em và tình yêu quê hương đất nước trong mỗi con người ngay từ khi còn nằm trong vòng tay của mẹ. Đồng dao và những nhạc khí - đồ chơi của trẻ em chẳng những là những bài học đầu tiên về thực hành âm nhạc, đồng thời là những bài học đầu tiên rèn luyện mỹ cảm âm nhạc và năng lực diễn xướng nghệ thuật cho các em, mà còn là “những bài học thường thức có vần vè” dạy cho trẻ rất nhiều kiến thức. Đó cũng là những bài thực tập có những tác dụng rất quan trọng trong việc rèn luyện và chuẩn bị những năng lực cần thiết cho thế hệ trẻ để sau này có thể vững vàng bước vào đời: khả năng phối hợp hành động tập thể, phản xạ nhanh nhạy, chính xác, sự nhanh nhẹn khéo léo trong hành động, sự khéo tay, tỉ mỉ, lòng kiên trì, sức khoẻ… Và thậm chí, quá trình “vừa chơi - vừa học” đó còn có thể kích thích và làm nảy nở ở các em ngay từ thuở nhỏ cả những phát kiến hoặc sáng tạo thích hợp với từng lứa tuổi… Do đó, chúng có tác dụng không nhỏ tới quá trình hoàn thiện nhân cách, phẩm chất và năng lực cho những công dân tương lai của đất nước.
Xiếc và tạp kỹ - loại hình nghệ thuật “giải trí” có vẻ như vô thưởng vô phạt cũng có những chức năng giáo dục đáng để chúng ta lưu ý. Nếu nhiều trò chơi cổ truyền gắn với các bài đồng dao có tác dụng rèn luyện cho trẻ em nhiều năng lực cần thiết cho cuộc sống sau này như phản xạ nhanh, chính xác, khả năng giữ thăng bằng, sự phối hợp tập thể… thì xiếc và các trò tạp kỹ trước hết cũng là một trò vui dành cho cả trẻ em và người lớn trong đó chứa đựng những vai trò tác dụng tương tự như các trò chơi của trẻ em vừa được nhắc ở trên. Có điều, với xiếc và tạp kỹ - tất cả những tác dụng đó được phát triển tới mức cao hơn ở người lớn để trở thành một loại hình nghệ thuật thực sự và có giá trị về nhiều mặt hơn so với các trò chơi cổ truyền dành cho trẻ em. Theo nhiều nhà nghiên cứu xiếc thì loại hình nghệ thuật này và biểu dương những khả năng đặc biệt của con người, ngoài những giá trị nghệ thuật và giá trị văn hoá khác, quá trình rèn luyện những khả năng đặc biệt đó của những nghệ sĩ xiếc và tạp kỹ cũng đồng thời là quá trình rèn luyện những phẩm chất và tố chất vô cùng quý báu và cần thiết đối với con người: thể lực, sức khoẻ, sức bền và sự dẻo dai, sự khéo léo, mềm dẻo, phản xạ nhanh và chính xác, sự nhanh nhẹn, sức mạnh cả về thể chất cũng như tinh thần, lòng dũng cảm, tính kiên nhẫn, nghị lực cao, thậm chí có khi là phi thường, ý chí kiên cường, khả năng ngoại suy và khả năng tính toán cũng như tốc độ làm việc cực nhanh của bộ não để có được những quyết định chuẩn xác về lực cần sử dụng và những vận động cần thiết của các bộ phận cơ thể nhằm đạt được những động tác khó, nguy hiểm… Việc thực hiện được những khả năng đặc biệt thông qua các trò xiếc và tạp kỹ, mặt khác còn giúp cho con người củng cố thêm lòng tự tin vào những khả năng tiềm tàng của chính mình.
Có một thể loại trò chơi giúp vừa tăng cường thể lực và giải trí tiêu khiển đơn giản vào loại nhất mà hầu như ở thế kỷ XX cả người lớn và trẻ con đều có thể chơi đó là “đá cầu”. Đây là một trò chơi có giá trị nhiều mặt. Hiện nay, cầu mây đã trở thành một loại hình thể thao quốc tế và các nữ tuyển thủ quốc gia Việt Nam có thể coi là một lực lượng đáng gờm trong những cuộc thi quốc tế.
Với những gì mà bài viết phân tích và điểm qua thì những hình thức giáo dục một hình thức giáo dục đa dạng khác mà ai cũng biết thông qua văn thơ, ca dao, tục ngữ, truyện cổ tích, qua các hình thức ca nhạc (như hát xẩm, một số hình thức ca nhạc trong lễ tang, Phật nhạc…), qua các lễ hội và cả qua những lời răn dạy, nhắc nhở của người lớn trong những bữa ăn gia đình, những ngày giỗ tết… trong đó chuyển tải những nội dung giáo dục đạo đức, giáo dục các truyền thống của dân tộc, giáo dục nếp sống thanh lịch, lòng yêu nước, ý thức tự hào dân tộc, tinh thần bất khuất kiên cường… Nhiều loại trong số những hình thức giáo dục nói trên có thể diễn ra bất cứ ở đâu, bất cứ thời điểm nào. Chúng không mang tính khiên cưỡng, áp đặt, lại giàu tính nghệ thuật, dễ hấp dẫn mọi đối tượng. Có thể thấy đó là những hình thức giáo dục không cưỡng bức nhưng lại có phần hiệu quả nếu có mặt thường trực và được lặp đi lặp lại trong đời sống. Qua thời gian mưa dầm thấm lâu, cùng với sự kết hợp của những hình thức, biện pháp giáo dục khác, những đạo đức được truyền dạy, những thói hư tật xấu bị đả kích hoặc châm biếm một cách hóm hỉnh nhưng sâu cay, những bất công, áp bức bị lên án… mà các hình thức giáo dục đa dạng đó truyền bá sẽ thấm sâu vào tiềm thức các thế hệ trẻ một cách từ từ nhưng sâu đậm. Với những gì mà nó mang lại sẽ góp phần không nhỏ vào việc xây dựng và hoàn thiện nhân cách, thể lực, phẩm chất, đạo đức, nếp sống, năng lực tư duy, sáng tạo và hoạt động nghệ thuật… cho con người từ thuở ấu thơ đến khi trưởng thành để từ đó sẽ hình thành những con người toàn diện, những công dân tốt làm nền tảng vững chắc cho việc xây dựng một quốc gia giàu mạnh, công bằng, dân chủ, văn minh.
Với những gì mà di sản văn hoá phi vật thể ở Thăng Long – Hà Nội đã góp phần làm nên giá trị giáo dục đa năng, đa chiều hết sức to lớn từ các loại hình nghệ thuật, trò chơi, qua thời gian và chính những tác dụng giáo dục đa năng, đa chiều này đồng thời lại là yếu tố góp phần quan trọng vào việc tạo nền tảng cho sự hình thành và phát triển các giá trị văn hoá và giá trị nghệ thuật khác của di sản văn hoá phi vật thể Thăng Long – Hà Nội nghìn năm.
Minh Thy
Nhà xuất bản Hà Nội