Hà Nội thời tiền Thăng Long – vùng đất mang bản chất kinh kỳ
Với quyết tâm trở thành “người làm sử mang gốc Hà Nội”, Tiến sĩ Nguyễn Việt đã nhận thấy những thiếu hụt trong phương pháp nghiên cứu lịch sử của nhiều bộ sử ở nước ta đó là chỉ tiếp cận theo lịch đại, biên niên sự kiện lịch sử mà chưa chú trọng nhiều đến cách tiếp cận đồng đại cũng như là phân tích ở từng lát cắt của lịch sử. Mặt khác, lịch sử Thăng Long – Hà Nội đã được không ít các nhà sử học, các nhà nghiên cứu khai thác ở nhiều phương diện, nhưng lại chủ yếu đặt dấu mốc nghiên cứu từ khi Lý Công Uẩn lập nên vương triều Lý và rời đô từ Hoa Lư về Đại La và đặt tên là Thăng Long, mà chưa thực sự chú trọng nghiên cứu nguồn gốc xa xưa của vùng đất này từ khi những nhóm người “Việt cổ” cộng cư ở đây.
Kế thừa và tiếp thu nhiều thành tựu từ phương pháp đến nội dung nghiên cứu từ người thầy của mình là Giáo sư Trần Quốc Vượng, Tiến sĩ Nguyễn Việt đã lựa chọn phương pháp nghiên cứu theo hướng hiện đại đó là kết hợp nghiên cứu địa lý và văn hoá vùng Hà Nội, coi trọng địa lý lịch sử nhân văn. Trong khi giải mã các bí ẩn lịch sử của thời tiền – sơ sử, tác giả đã sử dụng phương pháp tiếp cận liên – đa ngành: Địa chất, lịch sử, khảo cổ, nhân chủng học, ngôn ngữ, văn học và cả truyền thuyết dân gian. Phương pháp này sẽ làm cho độc giả thấy hứng thú khi tìm hiểu về thời cổ xưa của Hà Nội mà không bị nhàm chán khi tiếp cận các vấn đề. Cuốn sách bao gồm nhiều chương, các chương được nối tiếp nhau theo trình tự thời gian. Trong mỗi chương, các vấn đề không được trình bày theo trình tự chính trị - kinh tế - văn hoá… mà mỗi mục, tiểu mục được trình bày theo chuyên đề như là “chuỗi các sự kiện bao trùm” cho từng thời đoạn. Theo cách đó, ngoài phần mở đầu, cuốn sách bao gồm 9 chương.
Ở chương 1, bạn đọc sẽ phần nào hiểu được quá trình tạo thành địa chất của vùng Hà Nội cổ. Quá trình này được nhấn mạnh từ cuối Cánh tân (cách ngày nay khoảng 1800 đến 2500 năm). Đây là thời kỳ hình thành cuối cùng và quyết định bộ mặt hiện tại của địa nhân văn Hà Nội cổ. Hệ quả nhân văn lớn nhất của quá trình này là sự ra đời của các đồng bằng phù sa sông Hồng lớn. Tiếp đó là việc khám phá những vết tích con người thời đại đá đầu tiên đã từng khai thác vùng Hà Nội cổ. Đó là việc phát hiện ra những công cụ kiểu Sơn Vi trên bề mặt các gò đồi, thềm cổ thời Cánh tân ở vùng phía tây, phía Bắc quanh Hà Nội và khả năng tồn tại những nhóm cư dân khai đã đến khai thác đầm lầy thời Halocen giữa. Thực chất đây là khảo sát lịch sử những nhóm người đến khai thác kiếm sống ở vùng Hà Nội cổ. Hoạt động sớm của người tiền sử ở vùng này phản ánh tính độc đáo của địa lý nhân văn Hà Nội cổ. Điều này cũng lý giải bức tranh văn hoá đa dạng của vùng Hà Nội cổ. Trong chương 3, bạn đọc sẽ phần nào lý giải được vì sao đồng bằng sông Hồng lại được coi là cái nôi của nền văn minh lúa nước khi những kiến giải về những cư dân trồng lúa đầu tiên ở vùng vịnh Hà Nội được Tiến sĩ Nguyễn Việt phân tích cụ thể. Đây chính là thời kỳ quan trọng đặt nền tảng cho quá trình tụ cư và phát triển kinh tế trồng lúa của vùng Hà Nội cổ. Nền kinh tế trồng lúa nước cộng với khả năng khai thác đồng bằng cửa sông trong điều kiện giao lưu với các nhóm cư dân khai thác biển trong vùng đã tạo nên một sức bật tiềm tàng cho vùng này. Vậy nên sau khi nơi đây trở thành một vùng đồng bằng phù sa rộng lớn thì nó đã nhanh chóng biến thành một vựa lúa lớn nhất khu vực. Đây chính là nền tảng của quá trình tụ cư và kết tinh tạo nên cốt lõi kinh kỳ Cổ Loa, Luy Lâu, Long Biên, Tống Bình, Đại Là và cuối cùng là Thăng Long về sau.
Theo mạch vấn đề như vậy, ở chương 4 và chương 5, tác giả đã phân tích sự hình thành vựa lúa đầu tiên của người Việt ở hạ lưu sông Hồng đến sự hình thành những vùng kinh tế văn hoá Đông Sơn trên nền của vựa lúa ở ở Vịnh Hà Nội cổ. Qua đó giúp chúng ta hiểu rõ chính sự phát triển kinh tế đã thúc đẩy sự hình thành và phân hoá xã hội, sự hình thành các giai tầng. Đồng thời cũng kiến giải những bước phát triển đầu tiên của vùng Hà Nội trong việc dần trở thành trung tâm giao lưu hàng hoá với nhiều nhành nghề thủ công và nhiều vùng kinh tế chuyên biệt. Sự dẫn dắt này sẽ đưa bạn đọc đến với một vấn đề được chốt lại ở chương 6 đó là “Bản chất đất kinh kỳ của vùng Hà Nội cổ” bằng việc trình bày về sự bùng nổ dân số ở vùng Hà Nội cổ ở nửa sau thiên niên kỷ I trước Công nguyên thông qua sự gia tăng đột biến của các di tích khảo cổ học trong vùng. Chương này cũng dành khá nhiều thời lượng để giới thiệu về hiện tượng An Dương Vương và thành Cổ Loa.
Bản chất kinh kỳ được tác giả tiếp tục trình bày ở chương 7 thông qua việc phân tích thủ phủ của các quyền lực chính trị thay nhau cai trị kể từ khi An Dương Vương để mất nước cho đến khi nhà Đinh thành lập quốc gia độc lập tự chủ. Tất cả các vấn đề được nghiên cứu từ chương 1 đến chương 7 được tóm lược ở chương 8 để diễn giải sự sáng suốt và những cơ sở tiềm ẩn của quyết định dời đô mà Lý Công Uẩn đã viết trong Chiếu dời đô. Kết lại cuốn sách là những kết luận mang tính khái quát nhằm nhấn mạnh tính trường tồn của Thăng Long – Hà Nội bắt nguồn từ bản chất kinh kỳ được lắng đọng từ những tiến trình lịch sử của vùng Hà Nội thời tiền Thăng Long.
Với trách nhiệm là một người con Hà Nội, “chôn rau cắt rốn” tại Hà Nội, Tiến sĩ Nguyễn Việt đã khẳng định mình chính là “người làm sử mang gốc Hà Nội” bằng chính tác phẩm “Hà Nội thời tiền Thăng Long”. Qua cuốn sách này bạn đọc, đặc biệt là những người con sinh ra và lớn lên trên mảnh đất kinh kỳ này sẽ phần nào hiểu hơn về gốc rễ sâu xa của thành phố này và đó cũng là điều góp phần làm nên cốt lõi của mảnh đất ngàn năm văn hiến này.
Anh Vũ
Nhà xuất bản Hà Nội