Những phẩm chất truyền thống tạo nên nét đặc trưng trong con người Tràng An
Cuốn sách “Những phẩm chất nhân cách đặc trưng của người Thăng Long- Hà Nội” GS.TS Phạm Tất Dong chủ biên, dày 322 trang, được Nhà xuất bản Hà Nội ấn hành năm 2010, đây là một đầu sách thuộc Tủ sách Thăng Long ngàn năm văn hiến. Qua cuốn sách này, người đọc tìm hiểu thêm về những nét đặc trưng trong phẩm chất của người Thăng Long - Hà Nội để biết, hiểu một phần nào đó tính cách, nét đẹp về nhân cách trong con người Tràng An xưa và nay.
Trải hơn ngàn năm lịch sử, kể từ khi còn là Tống Bình, Đại La, cảnh vật và con người Hà Nội đã có biết bao thay đổi, nhưng truyền thống nhân cách của con người Hà Nội thì vẫn được bồi đắp, tích tụ và đổi mới thêm mãi qua từng thời đại. Bởi mỗi thời đại hầu như Hà Nội lại tiếp nhận một lớp cư dân mới cùng với những lớp văn hoá mới, do tình hình lịch sử như vậy, cho đến nay ở Hà Nội hầu như không còn cái gọi là “cư dân gốc bản địa”. Có người nói người Hà Nội là dân “tứ chiếng”. Điều đó rất đúng, nếu xét trên bình diện xã hội - lịch sử của đất cố đô. Từ Cách mạng tháng Tám năm 1945 đến nay, đặc biệt là từ sau ngày giải phóng Thủ đô 1954, Hà Nội cũng từng bước biến đổi và phát triển mạnh mẽ - một thủ đô công nghiệp hoá, hiện đại hoá. Do vậy, cư dân Hà Nội là một cộng đồng người vừa ổn định vừa biến động, vừa thống nhất vừa đa dạng, vừa mang những tính chất chung của địa bàn sinh tụ, vừa mang những đặc điểm cố hữu của vùng đất quê hương. Trong sự đan xen và đụng độ giữa các mặt đối lập ấy, các cặn bã sẽ bị sàng lọc, các tinh hoa sẽ được kết tụ và trau dồi, chưng cất và thanh lọc về các mặt ngôn ngữ, phong tục, tập quán cùng các sinh hoạt văn hoá khác, để từ đó nhào nặn và lắng đọng thành tính cách Hà Nội, bản sắc Hà Nội. Có thể nói, kết quả của sự giao hoà dân cư ấy đã tạo nên con người Thăng Long - Đông Đô - Hà Nội vừa có tính cách đặc thù, vừa có tính cách phổ quát. Con người ấy luôn luôn là con người thời đại, nó kết hợp hài hoà những phẩm chất mới, cùng với những phẩm chất cổ truyền nền nã, thuần hậu của truyền thống dân tộc, để trở thành con người tiêu biểu cho cả nước về nhiều mặt, mà trong đó tính cách hào hoa, phong nhã, tính cách thanh lịch văn minh nổi bật lên như những phẩm chất riêng, tiêu biểu nhất của người Hà Nội. Chính những yếu tố đó làm nên văn hoá Thăng Long - Đông Đô - Hà Nội - mảnh đất ngàn năm văn hiến.
Trong tập bút ký Tràng An thanh lịch (Báo Nhân dân các số ra ngày 2, 3, 5 tháng 10 năm 1994), nhà nghiên cứu văn hoá Hoàng Đạo Thúy, người đã sống lâu năm trong thời Hà Nội cũ, giải thích hai từ “thanh lịch” như sau: người Tràng An là người kinh kỳ “thanh”, không tục, không thô lỗ, lại “lịch”, lịch thiệp, lịch sự. Vì vậy mới có câu ca dao ca ngợi rằng: “Chẳng thơm cũng thể hoa nhài. Dẫu không thanh lịch cũng người Tràng An”. Chỉ bằng một câu nói ví von ngắn gọn, nhã nhặn, nhún nhường vậy thôi cũng đã cho ta thấy cái lịch lãm, tế nhị, tự tin của người Hà Nội. Những con người sống trên mảnh đất là nơi hội tụ, tích hợp các luồng văn hoá, để rồi thẩm thấu, chắt lọc và toả sáng. “Thanh” trong lời nói... chính những yếu tố đó làm nên văn hoá Thăng Long - Đông Đô - Hà Nội - mảnh đất ngàn năm văn hiến, thì thử hỏi làm sao người Hà Nội không thanh lịch cho được. Sự thanh lịch ấy thể hiện trước hết ở lời nói: “Người thanh tiếng nói cũng thanh. Chuông kêu khẽ đánh bên thành cũng kêu”, cái thanh, cái đẹp của tiếng nói Hà Nội là ở chỗ chuẩn xác, phát âm đúng, mẫu mực cho cả nước. Kẻ Chợ là nơi hội tụ người tứ xứ, do đó cũng là nơi chung đúc tiếng nói của bốn phương, rồi qua sàng lọc tự nhiên đã lắng đọng những gì tinh tuý nhất, tiêu biểu nhất, hợp lý nhất. Cái thanh lịch của người Hà Nội còn thể hiện trong giao tiếp xã hội. Người Hà Nội với vốn từ giàu có, lại biết sử dụng đúng nơi đúng chỗ, hợp cảnh, hợp tình, tạo nên một phong cách riêng không pha trộn vừa hào hoa, nhã nhặn, vừa lịch lãm nhún nhường. Trong quan hệ với bạn bè, khách khứa, người Hà Nội bao giờ cũng có một thái độ hiếu khách truyền thống, nồng nhiệt mà không thô bạo, niềm nở mà không suồng sã. Khi khách đến nhà, người chủ dù bận việc cũng phải đứng dậy mời chào. Nếu đang mặc quần áo ngắn, quần cộc, áo cánh thì phải “xin lỗi” khách, mà mặc quần áo dài nghiêm chỉnh rồi mới tiếp khách. Trong cách pha trà đãi khách của người Hà Nội cũng thể hiện trình độ và sự tinh tế riêng. Chè để đãi khách bao giờ cũng là chè ngon, có nhà cẩn thận còn đem ướp sen, nhài hay hoa ngâu để tăng thêm hương vị. “Lịch” trong nét ẩm thực, trong ăn uống của người Hà Nội cũng có những nét khác biệt và thể hiện một trình độ thẩm mỹ hay nói đúng hơn là năng khiếu trong việc chế biến món ăn. Chỉ cần quan sát mâm cơm ngày tết hay mâm cơm khách của người Hà Nội là thấy ngay được tính lịch sự và chu đáo trong đó. Trong một mâm bao giờ cũng có rất nhiều món, mỗi món một chút, mỗi món cho một khẩu vị riêng. Đặc biệt, cách bài trí các món ăn đều được trình bày rất đẹp và hấp dẫn. Khi ăn uống, người Hà Nội bao giờ cũng giữ nền nếp “ăn trông nồi, ngồi trông hướng” và luôn luôn thận trọng, ý tứ khi trong mâm có người già cao tuổi hay khách khứa. Chính chất sành điệu trong ăn uống ấy mà người Hà Nội đã làm ra biết bao món ăn nổi tiếng và trở thành đặc sản chốn Thượng Kinh: phở, bún thang, chả cá, cốm vòng, rươi... Chỉ xem xét một vài tập tục tiêu biểu về ăn, về mặc, về văn hóa giao tiếp… của người Hà Nội cũng đủ thấy được nét văn hoá riêng, hào hoa, thanh lịch không đâu bằng. Đó chính là truyền thống văn minh - văn hiến ngàn năm trong thế ứng xử của người Hà Nội.
Hãy cầm trên tay cuốn sách “Những phẩm chất nhân cách đặc trưng của người Thăng Long- Hà Nội” để thấy được những đặc trưng về lối sống, về nét đẹp trong con người Hà Nội qua những thăng trầm của lịch sử và những đặc trưng truyền thống ấy đã trở thành giá trị văn hóa. Từ đó giúp chúng ta nắm được, nhận thức được các đặc trưng truyền thống, để chọn lọc, phát huy và phát triển những nét truyền thống văn hóa bền vững. Cùng chung tay xây dựng một Thủ đô thực sự xứng tầm là trung tâm văn hóa lớn, đi đầu cả nước theo hướng hiện đại, hội nhập với quốc tế trên cơ sở kế thừa truyền thống ngàn năm văn hiến của dân tộc; tạo một bước chuyển căn bản về nếp sống văn minh đô thị của người Hà Nội, để xây dựng một Thủ đô anh hùng, thành phố vì hòa bình.
Kim Ngân
Nhà xuất bản Hà Nội