Tục ăn trầu và trầu têm cánh phượng
“Cau non tiện chũm lòng đào
Trầu têm cánh phượng thiếp trao cho chàng!...
Một miếng cau, một lá trầu quệt ít vôi, cuốn lại và miếng vỏ (rễ) cây màu đỏ nhạt được hợp lại làm một mà nhai tức là ăn trầu. Vậy miếng trầu là sự quện lấy nhau của ba yếu tố kể trên. Nó tạo thành một vị chát, hơi đắng nhưng dễ chịu và có cung bậc, có sự tươi ngọt từ phần mềm của cau, vị bùi của vỏ rễ, vị nồng nàn của vôi… Nghĩa là cũng gần đủ mùi đời rồi. Các động tác nhai cộng với dịch vị được tiết ra tạo thành một chất kích thích, gõ cửa các ô cảm xúc hệ thần kinh làm cho có sự trào dâng bừng bừng gần giống như say rượu, say nước chè tươi, say thuốc lào. Lúc này, trạng thái tâm hồn mạnh mẽ, hưng phấn hơn. Do đó, đã tiêu diệt được một phần nào sự cô đơn. Ăn trầu có mùi thơm, trừ được vi khuẩn trong miệng, môi đỏ lên như thoa son, bóng loáng lên, gợi tới cái nguồn gốc xa xưa của việc tô môi son là bắt chước tự nhiên. Khi nam nữ quá quấn quýt lấy nhau, môi người con gái đỏ và bóng hẳn lên. Người ta phát minh ra sự thoa son và ăn trầu là từ cái nguồn gốc thầm kín đó.
Trong các cuộc gặp gỡ mùa xuân, trong lễ hội, những ngày vui mừng, người con gái mở chiếc khăn trầu ra, đặt lên bàn tay người con trai một lá trầu không sẻ dọc, cuộn lại ở chỗ giữa toả ta một cánh trên một cánh dưới của con phượng. Nơi giữa của hai cánh là miếng cau có đủ cả bộ phận mỡ trắng và cả hạt cau màu đỏ tím, là thân con phượng. Phía cạnh trên miếng cau được đặt một miếng vỏ (rễ) được tỉa răng cưa để tạo nên mỏ con phượng. Mấy thành phần ấy được trân trọng đặt lên bàn tay nho nhã, chia phẳng vừa là xúc giác vừa là thị giác trong những giây phút xúc động. Rõ ràng là cô gái đã làm một công việc tạo hình. Ngày ấy, nam nữ thụ thụ bất thân nhưng khi mời trầu thì được tháo khoán. Lại có miếng trầu têm bình thường hơn, hai bên cạnh được tách ra hai miếng dài, nhọn như hình hai chiếc sừng trâu. Gọi là trầu têm cánh kiếm. Người chinh phụ trong chinh phụ ngâm tiễn chồng ra trận, mời chồng một khẩu trầu cánh kiếm chứ không mời trầu cánh phượng.
Có trầu mà chẳng có cau
Làm sao cho đỏ môi nhau hỡi chàng?
Nghĩa là còn thiếu một vài yếu tố gì đó nữa thì chúng ta mới có thể về với nhau được. “Dễ quạch, em chửa đi đào” … là em còn do dự đấy. Còn có trường hợp họ không ăn được với nhau một miếng trầu trong những giờ phút bi kịch như:
Chị mở khăn trầu anh khép lại!
Mình về nuôi lấy mẹ mình ơi!
Miếng trầu còn chỉ định thời gian: “Chờ em chừng dập miếng trầu em sang”. Tức là khoảng 3-4 phút gì đó. Miếng trầu cũng gợi ý:
Nhà em có một vườn trầu
Nhà anh có một hàng cau liên phòng.
Hoặc như:
Yêu nhau chẳng lấy được nhau
Con lợn để đói buồng cau để già…
Yêu, ghét cũng được thể hiện qua trầu, cau:
Yêu nhau, cau sáu bổ ba
Ghét nhau cau đậu bổ ra làm mười.
(Cau đậu vốn nhỏ và phần mỡ mềm mát)
Yêu nhau em ném bã trầu: Để giữ cho kín đáo trong đám đông, cô gái ném cho chàng trài miếng bã trầu. Chàng hứng vạt áo rồi cho vào túi mang về chút phần thưởng, lời hứa mang cái hương thầm của cô gái. Đó cũng là một kỷ niệm độc đáo của tình yêu.
Sự kéo dài, sự phát triển hoặc ra đi của một tập tục lệ thuộc vào những yếu tố xã hội, kinh tế và văn hoá của một xã hội trong thời gian nhất định. Cứ biết đã có một thời gian rất dài, người ta trân trọng một hình ảnh cô gái Việt Nam sau: Khăn mỏ quạ màu đen, bộ tóc đen huyền, mắt đen trong, khuôn mặt trắng muốt, hàm răng đen nhưng nhức, môi trầu cắn chỉ… Tất cả hợp thành một vẻ trong sự đối chọi của màu sắc mà cũng trong sự hài hoà ăn ý giữa màu sắc và tạo hình.
Trầu cau chỉ là một thứ nhai chơi, tuy đơn sơ nhưng lại có nhiều ý nghĩa trên lĩnh vực y học, tâm lý xã hội... dùng trầu cau còn là một truyền thống văn hoá của dân tộc. Ngày nay, không mấy ai ăn trầu nhưng nét đẹp đó vẫn được gìn giữ và áp dụng trong cuộc sống của người dân.
Người Hà Nội nói riêng và người Việt Nam nói chung xưa kia coi việc têm trầu là một nghệ thuật. Qua cử chỉ têm trầu, ăn trầu để phán đoán phong cách, tính nết cũng như nếp sống của con người. Chính vì lẽ đó, khi đi xem mặt nàng dâu tương lai, nhà trai đòi bằng được cô gái ra têm trầu, trước là để xem mặt cô dâu, sau là để xem cử chỉ têm trầu của cô gái mà phán đoán tính nết. Miếng trầu têm vụng về là người không khéo tay; miếng trầu nhỏ miếng cau to là người không biết tính toán làm ăn; miếng trầu quệt nhiều vôi là người hoang phí không biết lo xa... Đó là một nét riêng mang tính nghệ thuật của văn hoá ăn trầu người Việt.
Khánh Phương tổng hợp
Nhà xuất bản Hà Nội