Nhà tù Hoả Lò - nơi giam cầm, đày ải về thể xác và tinh thần của hàng ngàn chiến sỹ yêu nước và cách mạng Việt Nam
Nhà tù Hoả Lò hiện ở số nhà 1 Hoả Lò, phường Trần Hưng Đạo, quận Hoàn Kiếm, Hà Nội. Nguyên đây là thôn Phụ Khánh, nơi chuyên làm các loại ấm đất, siêu đất và các loại hoả lò bằng đất đem bán khắp kinh kỳ nên có tên gọi là Hoả Lò.
Khi chiếm được Hà Nội, thực dân Pháp đã chọn trung tâm này, dỡ bỏ chùa Lưu Ly, chùa Bích Thư và chùa Bích Hạ, đuổi 48 hộ dân thôn Phụ Khánh để có mặt bằng gần 13 ngàn mét vuông xây dựng một nhà tù kiên cố bậc hất ở Đông Dương. Công việc xây dựng được bắt đầu từ năm 1896 với yêu cầu rất cao: “Tất cả kim loại được dùng phải nhập từ Pháp và có chất lượng hàng đầu. Các ổ khoá, bản lề, ke cửa, đinh móc và các góc cửa phải là những loại có chất lượng tốt nhất và được kiến trúc sư Pháp chấp nhận… Vật liệu xây dựng bằng gạch: Gạch phải được được thấm nước trước khi xây để thấm vữa… Kính tấm được sử dụng phải là kính được chuyển từ Pháp sang. Kính phải rất rõ và không có bọt”.
Bao quanh nhà tù là một bức tường xây kiên cố cao 4m, dày 0,5m, có cốt thép. Mặt tường cắm đầy mảnh chai, chăng dây thép gai, có điện cao thế. Bốn góc có 4 tháp canh (nay phần còn lại có 2 tháp) có khả năng quan sát toàn bộ phía trong và xung quanh phía ngoài nhà tù. Phía trong tường cho lính canh đi tuần.
Trước đây, nhà tù có 2 khu: Khu thường phạm và khu chính trị phạm. Khu thường phạm gồm nhà 7 gian, nhà 8 gian và xưởng sửa chữa. Khu chính trị phạm gồm các trại nhất, nhì, ba, trại 9 gian, dãy xà lim B và C, trại nữ, trại lô cốt nhỏ… Mỗi nhà giam chỉ có một cửa ra vào bằng sất đóng kín và một lỗ cửa thông hơi rất hẹp. Tường quét màu xám, phía dưới sơn hắc ín. Hai dãy xã lim gồm 40 cái để nhốt những người bị án tử hình (xà lim án chém). Người tù bị cùm cả hai chân, nằm trên nền xi măng, không quần áo, chăn chiếu…
Tù chính trị ở đây là những cán bộ, đảng viên và người dân yêu nước chống Pháp. Những người bị kết án 5 năm trở lên bị chuyển đi nhà tù Sơn La, Hà Giang, từ 10 năm trở lên bị chuyển đi Côn Đảo, dưới 5 năm và tử hình thì giam ở Hoả Lò.
Nhiều nhà lãnh đạo yêu nước và cách mạng Việt Nam đã bị giam giữ tại đây, như Phan Bội Châu, Lương Văn Can, Nguyễn Quyền, Hồ Tùng Mậu, Nguyễn Lương Bằng và 5 đồng chí Tổng bí thư sau này: Nguyễn Văn Cừ, Trường Chinh, Lê Duẩn, Nguyễn Văn Linh, Đỗ Mười.
Nhà tù Hoả Lò được thiết kế giam từ 300 đến 400 người, nhưng số người tù ở đây thường xuyên quá tải, có năm (1932) chúng đã nhốt tới 1.400 người. Trại nữ chỉ có 270m2 mà chúng đã nhốt tới 300 người. Không thể kể hết về âm mưu thâm độc của bọn thống trị và cai ngục muốn hành hạ, đày đoạ người tù, đặc biệt là tù chính trị, một cách dã man, tàn bạo, nhằm khuất phục họ. Nhưng chính ở nơi địa ngục trần gian này, những người cộng sản đã tổ chức được chi bộ Đảng để lãnh đạo cuộc đấu tranh với chế độ nhà tù hà khắc, đồng thời nâng cao giác ngộ chính trị và chuẩn bị những cơ hội vượt ngục để về với cách mạng.
Thủ đô được giải phóng, nhà tù Hoả Lò dùng để tạm giam những người vi phạm pháp luật. Từ năm 1964 đến 1973, các phi công Mỹ bị bắt khi đánh phá miền Bắc cũng được giam giữ tại đây. Trong số đó có Peterson, người sau này trở thành đại sứ Mỹ đầu tiên tại Việt Nam. Từ năm 1993, để đáp ứng yêu cầu phát triển thủ đô (xây dựng tháp Trung tâm Hà Nội), nhà tù Hoả Lò chỉ giữ lại 1/3 diện tích với 2.432m2, gồm các hiện vật như tường bao, 2 tháp canh, phòng giam tù nhân nam, phòng giam tù nhân nữ, khu xà lim tử hình, khu ngục tối, các loại cùm, máy chém, những di vật gắn liền với cuộc vượt ngục, các hoạt động cách mạng của các chiến sĩ yêu nước.
Với gần nửa thế kỷ là công cụ đàn áp của thực dân Pháp và bè lũ tay sai, Hoả Lò trở thành một “nhân chứng” về tội ác tày trời, dã man của bọn chúng. Hoả Lò cũng là nơi “chứng kiến” nhiều thế hệ tù nhân, nhiều lớp tù chính trị ở tất cả các tỉnh miền Bắc, “có bao nhiêu phong trào yêu nước và cách mạng bùng nổ thì ở nhà tù Hoả Lò có bấy nhiêu lớp chiến sĩ tiêu biểu cho những phong trào đó đã bị giặc bắt”.
Hiện nay, di tích Nhà tù Hoả Lò đã được xếp hạng cấp quốc gia, có phần trưng bày (80m2) thể hiện tội ác của thực dân Pháp và tinh thần đấu tranh bất khuất của các chiến sĩ cộng sản. Di tích nhà tù Hoả Lò đã làm tương đối tốt việc tổ chức tham quan cho khách trong nước và nước ngoài, cho học sinh, sinh viên một số trường. Mỗi năm, di tích nhà tù Hòa Lò đón hơn ngàn lượt khách tham quan mỗi năm, trong đó đều là những khách tham quan nước ngoài muốn quay trở lại Việt Nam. Một số người Việt Nam tới đây vì muốn tìm hiểu ý nghĩa và những gian khó của cuộc chiến đấu xưa kia của cha ông ta.
Huyền Như tổng hợp
Nhà xuất bản Hà Nội