Trụ sở của chi nhánh Đông Dương Đại hội Bắc kỳ: Nhà số 32 Hàng Da
Năm 1936, với sự thắng lợi của Mặt trận nhân dân Pháp, Quốc hội Pháp quyết định cử một phái đoàn sang điều tra tình hình Đông Dương. Đảng Cộng sản Đông Dương chủ trương phát động và tổ chức các tầng lớp nhân dân thu thập nguyện vọng để gửi tới phái đoàn. Tháng 8/1936, Trung ương Đảng Cộng sản Đông Dương gửi bức thư ngỏ cho Việt Nam Quốc dân đảng, đảng Lập hiến, các đảng Cách mạng, các nhóm cải lương dân chủ, các tổ chức công nông binh, phụ nữ, sinh viên, người buôn bán, các báo chí và toàn thể nhân dân Đông Dương, nêu 12 yêu cầu cụ thể để tiến tới Đông Dương đại hội.
Ngày 13/8/1936, nhân dân Nam Kỳ hưởng ứng lời kêu gọi của Đảng đã thành lập Uỷ ban lâm thời Đông Dương đại hội. Hàng vạn quần chúng xuống đường biểu tình, biểu dương lực lượng, tố cáo tội ác của thực dân Pháp, đòi quyền dân chủ, dân sinh. Tại Hà Nội, chi nhánh Đông Dương đại hội Bắc Kỳ được thành lập (9/1936), trụ sở ở số 32 Hàng Da.
Sự hoạt động tích cực của đảng viên và cán bộ cách mạng đã làm cho phong trào Đông Dương đại hội ở Hà Nội diễn ra sôi nổi với những nội dung thiết thực: thảo dân nguyện, đòi ân xá chính trị phạm, đòi quyền lợi thiết thực hàng ngày, đòi cải cách dân chủ… Hàng chục tờ báo cách mạng và tiến bộ đã tích cực hưởng ứng và tuyên truyền cho phong trào Đông Dương đại hội. Đi đầu là báo Hồn trẻ (tập mới) do các đồng chí Trần Huy Liệu, Trần Đình Long… phụ trách đã đăng bài “Nước Pháp bình dân với quần chúng Đông Dương”, châm ngòi nổ cho phong trào Đông Dương đại hội.
Hồi ký của đồng chí Trần Huy Liệu có đoạn: “Với bút danh Hải Khánh, Hải Thu, tôi viết những bài giới thiệu Mặt trận bình dân và đề ra khẩu hiệu đòi tự do, dân chủ, đòi thả chính trị phạm… Tờ Hồn trẻ (tập mới) ra được 15 số, ảnh hưởng đương lan rộng thì bị thu giấy phép.
Khi Hồn trẻ bị đóng cửa, phong trào Đông Dương đại hội vẫn sôi sục. Nhân anh Trần Đăng Ninh xin được phép ra tờ báo thể dục thể thao, lấy tên là báo Khoẻ, các đồng chí Trần Huy Liệu, Trần Đình Long… định dùng báo Khoẻ để cổ động cho Đông Dương đại hội, rải truyền đơn khắp nơi quảng cáo cho báo Khoẻ trước khi báo được phát hành, nhưng báo Khoẻ chưa ra đời đã bị thống sứ Bắc Kỳ thu giấy phép”.
Phái đoàn Pháp không sang nữa, Đông Dương đại hội đã bị ngăn cản và không thành công. Tuy nhiên, phong trào đã có tác dụng giáo dục chính trị cho quần chúng và là một cuộc tập dượt lớn để tiến tới Tổng khởi nghĩa tháng Tám thành công rực rỡ.
Nhà 32 Hàng Da thuộc quyền sở hữu tư nhân, gồm 2 tầng, diện tích khoảng 40m2. Đến nay tầng 1 đã được xây dựng hiện đại, tầng 2 cơ bản vẫn giữ được kiến trúc cũ.
Trải qua gần 70 năm, các tư liệu, hiện vật, chứng tích liên quan đến chi nhánh Đông Dương đại hội Bắc Kỳ đã bị thất tán hoàn toàn.
Mặc dù phong trào Đông Dương đại hội bị đàn áp và không đi tới đích nhưng chi nhánh Đông Dương đại hội Bắc Kỳ mà trụ sở ở 32 Hàng Da đã có nhiều đóng góp to lớn trong việc tuyên truyền giác ngộ quần chúng, tập hợp họ trong một mặt trận rộng lớn đấu tranh vì những mục tiêu trước mắt của cuộc sống và mục đích cao cả của cuộc cách mạng giải phóng dân tộc.
Quang Du
Nhà xuất bản Hà Nội