Hà Nội nằm ở vị trí đặc biệt, là nơi giao thoa của các cấu trúc kiến tạo có chế độ hoạt động khác nhau thuộc miền võng Hà Nội nằm gối trên móng uốn nếp của các thành tạo địa chất có tuổi từ trước 500 triệu năm thuộc miền kiến tạo Đông Bắc và Tây Bắc Việt Nam.

Thành phố Hà Nội nằm ở đỉnh tây bắc của tam giác châu sông Hồng, lịch sử phát sinh và phát triển của chúng gắn bó với sự phát triển của đới trượt cắt sông Hồng, ngoại trừ hai vùng núi đang nâng cao ở vùng Ba Vì và đông nam dãy Tam Đảo. Về mặt kiến tạo, đây là nơi tập trung các đới kiến trúc của vùng trũng sông Hồng có cấu trúc kiến tạo rất phức tạp, mức độ động và dập vỡ của vỏ quả đất mạnh, kèm theo đó là những chuyển động kiến tạo mang tính phân dị cao giữa các khối tảng nâng và sụt tương đối nhau, mà ranh giới của chúng là các đứt gãy như đứt gãy sông Hồng, sông Chảy, sông Lô…

Cấu trúc địa chất - kiến tạo này vừa là một lợi thế, lại cũng có khía cạnh gây quan ngại cho vùng đất Hà Nội. Một mặt cấu trúc này cho ta cái thế rồng chầu, hổ phục với Ba Vì, Tam Đảo từ hai phía nổi cao uy nghi, ở giữa là sông Hồng đường bệ,… mặt khác, nó cũng làm cho mảnh đất này rất rộng mà ta không thể coi thường về mặt địa chấn. Mạng lưới thủy văn là nhân tố có ý nghĩa quyết định đối với đặc điểm địa mạo nổi trội nhất của vùng thủ đô Hà Nội và cũng được tiên định bởi cấu trúc địa chất - kiến tạo của vùng sụt võng này. Nó mang đặc trưng của mạng sông miền châu thổ, nơi có sự tương tác giữa dòng chảy sông với hoạt động sóng và thủy triều của vịnh Bắc Bộ, nên có mật độ khá cao và thường phân nhánh. Đặc biệt trong phạm vi Hà Nội cổ, 4 dòng sông nhỏ là Tô Lịch, Lừ, Sét và Kim Ngưu cùng với sông Hồng kết thành mạng lưới hình chiếc găng tay khổng lồ xòe 5 ngón về đông nam tạo thành những hành lang tự nhiên cho thành phố đón gió từ biển tới.

Vì là những dòng chảy của một miền châu thổ rất thoải, nghiêng nhẹ về đông nam nên tất cả các dòng sông của Hà Nội đều rất động, uốn khúc quanh co và liên tục di chuyển trong giới hạn đai uốn khúc riêng của mình, đặc biệt là các sông Đáy và Đuống. Thậm chí cả với các sông nhỏ hơn như sông Nhuệ, sông Tô Lịch đều để lại dấu vết của mình dưới dạng những lòng sông cổ, hồ móng ngựa và các đê thiên nhiên. Nói tóm lại là chúng chạm khắc và bồi đắp làm cho bề mặt châu thổ vốn thoải và bằng phẳng càng trở nên mấp mô bởi những gò luống và các khu đất thấp, trũng… trên những mảnh bãi bồi rộng mênh mông.

Từ những phân tích trên, có thể nhận ra rằng địa chất khu vực thủ đô Hà Nội cũng phân hóa phức tạp tạo nên một nguồn tài nguyên thiên nhiên đa dạng với nhiều chủng loại. Song có giá trị phục vụ ở quy mô lớn chỉ có vật liệu xây dựng (đá vôi, sét gạch ngói, cát sỏi) nước dưới đất và địa hình. Các loại tài nguyên này đã và còn sẽ được sử dụng nhiều hơn nữa trong công cuộc xây dựng và phát triển kinh tế - xã hội của thành phố Hà Nội. 

Trần Duy

NXB Hà Nội