Tên gọi Cấm Chỉ gắn với nhiều truyền thuyết nhưng nổi nhất là truyền thuyết nói về chúa Chổm tức vua Lê Trang Tông (1533 - 1548), tên thật là Lê Duy Ninh. Trong dân gian truyền rằng, Chổm là kết quả của một mối tình ngoài dân gian của vua Lê Chiêu Tông. Từ bé Chổm đã phải sống trong cảnh nghèo khó nhưng lại có một điểm rất đặc biệt: Chổm cứ ngồi đâu ăn là hàng đó lại bán chạy như tôm tươi. Vì vậy, Chổm đi đâu cũng được cho ăn uống, cho ghi nợ. Dần dà thành thói quen, Chổm kiếm được thì ít mà rượu thịt thì nhiều, nợ nần chồng chất. Sau đó, Chổm được Nguyễn Kim đón về lập ngôi và cùng ông này giành lại ngôi vua từ nhà họ Mạc. Khi quay lại kinh thành, bao nhiêu người trước đây cho Chổm ăn nợ nhận ra con nợ của mình ùn ùn kéo tới đòi. Trả được một, hai, mười người chứ không thể trả được cả thiên hạ. Vậy nên, Nguyễn Kim mới bày ra cách miễn thuế hết cho dân trong vòng một năm và ra lệnh viết bảng “Cấm Chỉ” ở gần cửa Nam để cấm dân tình sau khi vua đi qua đây thì không được chỉ vua mà đòi nợ nữa. Vốn chỉ là một lối đi ngắn thông quãng giữa phố Tống Duy Tân với phố Hàng Bông, độ dài chưa đến trăm mét có cái tên ngõ Cấm Chỉ từ đó.

Tên gọi của ngõ ngoài gắn với truyền thuyết chúa Chổm còn có một cách giải thích khác đây là lối đi vào Dương mã thành, tức là một mang cá của cửa Đông Nam, cấm không cho một ai đi lại khi đã có trống, chuông thu không (chiều tối). Còn chiếu theo bản đồ cũ, ngõ Cấm Chỉ ở gần cổng thành cửa Nam cách một quãng không xa. Chỗ này ở trên con đường từ Hoàng thành ra, qua cửa Đại Hưng. Đó là con đường thường có những đoàn quân lính hộ tống nhà vua và các đại thần đi lại, mỗi khi đoàn voi ngựa lính tráng kiệu võng rầm rộ trẩy qua thì cấm đường không cho ai qua chỗ này.

Dẫu chỉ là một con ngõ nhỏ, nhưng cái tên Cấm Chỉ lại gắn với nhiều truyền thuyết, cách giải thích về lịch sử hình thành. Thời Pháp thuộc, Cấm Chỉ gọi là Rue Londe (Lôngđơ), có thời kỳ gọi là ngõ Hàng Bông Lờ, ngõ Hàng Bông, sau Cách mạng tháng Tám trở lại tên gọi là Cấm Chỉ cho đến nay. Theo năm tháng con ngõ Cấm Chỉ nay trở nên sầm uất hơn với nhiều hàng quán phục vụ ăn uống nhưng nó vẫn mang trong mình một nét riêng biệt của một con phố gắn với nhiều truyền thuyết.

Linh Chi

NXB Hà Nội