Theo Mã Đoan Lâm trong Văn hiến thông khảo, ở mục “Giao Chỉ” có dẫn sách Quế Hải ngu hành chí của Phạm Thành Đại nói rằng, các cung điện của vua nhà Lý ở Thăng Long đều có vẽ trang trí: “Tất cả các tầng gác của cung thất đều sơn son, cột trụ có vẽ rồng, hạc và tiên nữ”. Những cung điện ấy không còn, tất nhiên tranh vẽ ở cột cũng không còn, song những đề tài này còn thấy chạm trên đá ở một số ngôi chùa.Sử sách và văn bia cổ từng nói nhiều đến vẻ đẹp độc đáo của chùa Một Cột, thời Lý, đồng thời cũng cho biết, ở hành lang của hồ nước nơi đây còn nhiều tranh tường (bích họa) về thế giới Phật giáo.
Khi xây dựng Văn Miếu, nhà Lý đã cho vẽ ở đây 72 hình người học trò giỏi (tức Thất thập nhị hiền: 72 học trò giỏi của Khổng Tử) của Nho giáo. Khi nhà Trần sửa lại Văn Miếu, cũng cho vẽ một lần nữa bộ tranh trên. Số tranh rất lớn ấy, ngày nay không còn bức nào, cũng không được tài liệu cũ mô tả cụ thể, nên không rõ trình độ vẽ chân dung đương thời ra sao. Ngoài số tranh ở Văn Miếu, các vua Lý, vua Trần còn cho vẽ nhiều tranh thờ khác. Năm 1040, vua Lý Thái Tông đã cho vẽ hơn nghìn bức tranh Phật đồng thời với việc tạc hơn nghìn pho tượng Phật. Năm 1289, vua Trần Nhân Tông duyệt định công thần sau ba lần kháng chiến chống Nguyên, tìm những người từng xung phong phá phòng tuyến địch, lập được chiến công đặc biệt thì cho chép tiểu sử và vẽ hình vào sách Trung hưng thực lục. Những bức tranh ấy vẽ người thực đang sống, hoặc mới hy sinh và sự nghiệp gây xúc động lòng người.
Tới thời Lê, thời Nguyễn, trên địa bàn Thăng Long có khá nhiều tranh cổ. Ngoài số lớn đã bị thất truyền, chúng ta vẫn còn giữ được một số tranh gồm cả tranh chân dung, tranh sinh hoạt, tranh tôn giáo và tranh dân gian. Tranh chân dung phải kể đến bức tranh vẽ Phùng Khắc Hoan mà bản chép lại vẫn còn ở nhà thờ ông tại Phùng Xá (Thạch Thất). Đây là bản vẽ trên lụa, bố cục theo công thức tranh thờ tôn nghiêm, nhưng vẫn còn giữ được vẻ mộc mạc, chân chất. Ngô Thì Nhậm trong cuốn Sử trình thi họa tập, ngời làm thơ, còn ghi lại bằng hình vẽ nhiều cảnh trên đường đi sứ từ Thăng Long sang kinh đô nhà Thanh có giá trị như những bức tranh phong cảnh. Ở đình làng Vẽ (Từ Liêm) còn giữ được bộ tranh vẽ sơn màu trên ván gỗ, diềm viền quanh vẽ hoa lá trang trí với đè tài phản ánh các lớp người trong xã hội xưa là “sĩ - nông - công - thương - ngư - tiều - canh - mục”, nét vẽ mảnh, dùng nhiều nét vàng trên nền sơn đỏ tươi. Chùa Trăm Gian (Hoài Đức) có bộ tranh đắp kết hợp với vẽ kể chuyện các vị tổ của Phật giáo Đại Thừa. Ở Du Lâm, xã Mai Lâm (Đông Anh) còn giữ được bốn bức tranh của cụ Nguyễn Tiến Lệ (sinh năm 1874) vẽ bằng ngón tay (chỉ họa) gợi được nét mềm mại tao nhã.
Tranh dân gian Việt Nam chủ yếu là tranh Tết, xuất hiện từ rất sớm và hết sức phổ biến trong mọi gia đình lao động vào dịp đón xuân. Trong lịch sử có mấy dòng tranh dân gian nổi tiếng thì ở Hà Nội đều có cả. Đó là tranh Hàng Trống, tranh đỏ Kim Hoàng và dòng tranh Đông Hồ.Tranh dân gian được in toàn bộ hoặc kết hợp in nét với tô màu bằng tay, đều thực hiện trên giấy và chất liệu chóng hư hỏng trong điều kiện khí hậu nóng ẩm, lại do quan niệm hàng năm thay tranh cho mới, nên ngày nay rất khó tìm được những tờ tranh cũ. Ván in là gia bảo truyền đời, song in mãi phải mòn và khắc lại, nên ván in cổ nhất hiện còn cũng cũng chỉ từ thế kỷ trước. Tuy vậy, những ván khắc và tranh hiện còn dù niên đại không xa mấy cũng vẫn là những tư liệu gốc, trực tiếp để chúng ta tìm hiểu về tranh dân gian.
Trần Duy
NXB Hà Nội