Trong những trang sử sách hào hùng của dân tộc, cách đây 230 năm - mùa xuân năm Kỷ Dậu 1789, nghĩa quân Tây Sơn dưới sự chỉ huy của người anh hùng áo vải Quang Trung - Nguyễn Huệ đã tiến công thần tốc, bất ngờ vào Thăng Long. Đỉnh cao là trận chiến đêm mùng 4, rạng mùng 5 Tết Kỷ Dậu (tức ngày 29, 30 tháng 2 năm 1789) đồn trại giặc ở Khương Thượng bị phá hủy khiến tên Thái thú Điền Châu Sầm Nghi Đống phải thắt cổ tự tử tại đây. Quân ta đã đánh bại hơn 29 vạn quân xâm lược Mãn Thanh.

Trong đó phải kể đến trận Ngọc Hồi - Đống Đa, đại thắng này đã khẳng định nghệ thuật quân sự tuyệt vời của nghĩa quân Tây Sơn. Đó là nghệ thuật chuyển quân thần tốc từ Phú Xuân ra Bắc; là nghệ thuật tác chiến chiến lược và trong riêng từng trận đánh - đó là nghệ thuật “chính, kỳ” cổ điển. Bằng thắng lợi vĩ đại này, dân tộc ta dưới sự lãnh đạo thiên tài của Hoàng đế Quang Trung - Nguyễn Huệ đã đập tan mộng xâm lược của quân Mãn Thanh, giải phóng đất nước, giữ vững nền độc lập dân tộc.

Mùng 5 Tết Nguyên đán hằng năm, Lễ hội Gò Đống Đa được tổ chức trang nghiêm. Đây không chỉ là dịp tưởng nhớ trận chiến oai hùng của nghĩa quân Tây Sơn, biểu thị lòng tôn kính đối với những người có công với nước, tìm về những giá trị văn hóa dân gian độc đáo.

Vào buổi sáng ngày hội, các vị chức sắc và bô lão trong làng đã tề tựu đông đủ chuẩn bị cho cuộc đại lễ. Đến gần 12 giờ trưa, từ đình làng Khương Thượng đến gò Đống Đa, người ta tiến hành đám rước thần mừng chiến thắng. Đám rước dài, rực rỡ sắc màu trông rất đẹp mắt, diễu hành chậm rãi, trật tự để cho dân chúng có thể chiêm ngưỡng tỉ mỉ bức tượng hoành tráng của lễ hội.

Nhưng hấp dẫn và độc đáo hơn cả là tốp đi sau cùng với "Con Rồng lửa". Thanh niên hai làng Đồng Quang và Khương Thượng đua nhau bện rơm thành hình những con rồng lớn và trang trí bằng mo cau và giấy bồi. Một tốp thanh niên mặc những bộ trang phục giống nhau đi quanh đám rước Rồng lửa và biểu diễn côn quyền nhằm tái hiện lại hình cảnh của chiến trận năm xưa, biểu dương khí thế của nghĩa quân Tây Sơn. Đây là một trò diễn độc đáo của lễ hội gò Đống Đa.

Từ sau ngày giải phóng thủ đô (10/10/1954), lễ hội gò Đống Đa được coi là ngày hội Đống Đa truyền thống, trở thành quốc lễ. Do đó, hàng năm, các vị lãnh đạo đại diện cho Đảng và Nhà nước ta đều tới dự và chủ trì mọi nghi thức của lễ hội. Quốc kỳ và cờ của ngày hội thi nhau bay phấp phới như chào đón du khách muôn phương. Nằm đối diện vời gò là chùa Đồng Quang cũng toả hương khói nghi ngút, tấp nập kẻ vào ra. Tai chùa, các sư làm cháo cúng lên các cô hồn của quân giặc như một hành động nhân nghĩa truyền thống của đạo đức nhân dân ta. Còn trước tượng vua Quang Trung, nhân dân cũng tới dâng hoa và tưởng niệm rất đông.

Sau những nghi thức trang trọng là đến các trò chơi và biểu diễn nghệ thuật dân gian như múa lân, múa rồng, đầu vật, cờ người, cờ bỏi, chọi gà. Quê hương Của vua Quang Trung - Nguyễn Huệ là ở quận Bình Khê, tỉnh Bình Định. Ở đây, nhân dân cũng xây nhà thờ ba anh em nhà Tây Sơn là Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ và Nguyễn Lữ. Hàng năm, cũng vào ngày 5 tết Nguyên Đán, nhân dân mọi nơi lại đổ về đây dâng cúng hương hoa để bày tỏ lòng biết ơn tới những anh hùng nghĩa sĩ và ôn lại những trang sử vẻ vang rất đỗi tự hào của dân tộc. Họ còn tổ chức các cuộc thi đấu võ, côn quyền, đánh trống... rất đặc sắc. Đặc biệt, tham gia các cuộc đấu võ không chỉ có nam giới mà có cả nữ giới nên hội càng thu hút đông khách tham quan. Ngoài ra, lễ hội còn thu hút với người dân địa phương bởi những vở kịch, tuồng lịch sử được thực hiện ngay trên sân khấu dưới chân tượng vua Quang Trung. Qua những hoạt cảnh tái hiện lại chiến thắng lịch sử Ngọc Hồi – Đống Đa Quang Trung - mùa xuân năm Kỷ Dậu 1789,  người tham dự lễ hội càng thêm hiểu hơn về lịch sử nước nhà thời bấy giờ.

Ngày nay, đi dự hội Đống Đa đối với người Hà Nội đã trở thành một nhu cầu không thể thiếu được trong những ngày đầu xuân. Để hiểu thêm về tiến trình lễ hội Gò Đống Đa nói riêng và các lễ hội của Hà Nội nói chung, bạn đọc có thể tìm kiếm tư liệu trong cuốn “Tìm hiểu lễ hội Hà Nội” thuộc dự án Tủ sách Thăng Long 1000 năm do Nhà xuất bản Hà Nội biên soạn và ấn hành. Cuốn sách ghi chép tỉ mỉ và chi tiết nguồn gốc lịch sử, tiến trình phần lễ, hội của các lễ hội tại Hà Nội. Đây là nguồn tư liệu quý giá cho thế hệ sau này tìm hiểu thêm về nét đẹp văn hóa dân tộc.

 Kha Anh